نیڵسۆن ماندێلا، ناوی تەواوی (رۆلیهلا لا نیڵسۆن ماندێلا) یە، لە 18 ی
تەمموزی ساڵی 1918 لەترانسكای باشووری ئەفریقا لەدایكبووە، خوێندنی
سەرەتایی هەر لەئەفریقا دەستپێكردووە، لەدوای دروستكردنی چەندین
ئاستەنگی لەبەردەمیداو بۆ ئەوەی دای ببڕن لەخوێندن، بەڵام ئەو هەر
سووربوو لەسەر درێژەدان بەخوێندنەكەیی‌و توانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس
بەدەستبێنێت.ماندێلا سەر بەخانەوادەی (مادیبا) یە كە خێزانێكی بەناوبانگن لەئەفریقای باشوور، باوكیشی یەكێكبووە لەسەرۆكەكانی خێڵی (تیمبۆ)، بۆیە دوای مردنی باوكی راستەوخۆ ماندێلا دەستنیشانكرا كە جێگەی باوكی بگرێتەوە.
لەماوەی خوێندنی زانكۆیدا، نیڵسۆن ماندێلا چەند جارێك جیاكرایەوەو دابڕێندرا لەخوێندن ئەویش لەگەڵ هاوڕێیەكیدا بەناوی (ئۆلیڤەر تامبۆ)، بەتۆمەتی هاندانی خوێندكاران بۆ مانگرتن‌و ناڕەزایی لەدژی سیستەمی حوكمڕانی وڵات.
لەبەرامبەر هەموو ئەو گیرگرفتانەی بۆی دروستكران، یەكەم كاردانەوەی ماندێلا راگەیاندنی ئۆپۆزسیۆن بوو لەساڵی 1942، لەو ساڵەدا ماندێلا پەیوەندیكرد بەڕێكخراوی ئەنجومەنی نەتەوەی ئەفریقی بۆ پاراستنی مافی رەشپێستەكان.
ساڵی 1942 ماندێلا بوو بەفەرماندەی ئۆپۆزسیۆن‌و بەرهەڵستی لەوڵات، ساڵی 1950 ماندێلا پەیوەندی بەهێزی دروستكرد لەگەڵ هەموو سەرۆك هۆزەكانی وڵاتەكەیداو توانی پاڵپشتێكی بەهێز پەیدا بكات، تاوەكو ساڵی 1960 بۆ ساڵی 1961، ماندێلا بوو بەسەرۆكی باڵی سەربازی كۆنگرەی نیشتمانی ئەفریقی.
هەروەها لەشوباتی ساڵی 1962 ماندێلا دەستگیركراو بەسزای پێنج ساڵ زیندانی حوكمدرا، ئەویش بەتۆمەتی سەفەركردن بۆ دەرەوەی وڵات بەشێوەیەكی نایاسایی‌و رێكخستنی مانگرتن‌و توندتیژی، هێشتا ماوەی حوكمی پێنج ساڵەكەی زیندانی كۆتایی نەهاتبوو، جارێكی دیكە حوكمدرایەوە بەدرێژایی هەموو ژیانی، ئەمجارەیان بەتۆمەتی پلان دانان بۆ كردەوەی چەكداری، واتە سزاكەی هەتا هەتایی بوو، چونكە ئەوكات تۆمەتی ئەوەیاندایە پاڵ ماندێلا كە ئەو خیانەتی لەوڵاتەكەی كردووە، بەڵام وەكو چاودێران، دەڵێن: "ئاكارو رەوشتی ماندێلا، هەمیشە خاڵی بووە لەخیانەت‌و بیری جوداخوازی".
لەكتێبی تایبەتی نیڵسۆن ماندێلا دا بەناوی (دیالۆگ لەگەڵ خۆمدا) كە وەرگێڕدراوەتە سەر 22 زمانی جیاجیای جیهان‌و تایبەتە بەژیانی خۆی، ئەو خۆی باس لەژیانی خۆی دەكات‌و دەڵێت:
ئەو كوختەی منی تیا دەژیام، هیچ جۆرە پێویستییەكی تیانەبوو، من لەسەر حەسیر دەنووستم، زەوی كوختەكە هیچ جۆرە راخەرێكی بۆ دانیشتن تیانەبوو، تاماوەیەكی زۆریش نەمدەزانی سەرین چییە! خواردنمان تەنها ئەو شتانەبوو كەخۆمان بەرهەمماندەهێنان، دایكم خۆی گەنمە شامی دەچاندو درەوی دەكرد.
لەتەمەنی پێنج ساڵیدا بووم بەشوان‌و چاودێری مەڕو ماڵاتم دەكرد، هەر لەو دەشتانەدا وانەی تازە فێربووم، راوی تەیرو تواڵ بەقۆچەقانی‌و كۆكردنەوەی هەنگوین‌و میوەو ریشەی خۆراك‌و خواردنەوەی شیری گەرم‌و شیرین، مەلەكردن لەڕووبارەكانداو ماسی گرتن بەقولاپ.
منیش وەك هەموو منداڵەكانی تیرەی خوسا، تەنها لەڕێگەی بینینەوە هۆشیاریم پەیداكردو فێری زانست بووم. ئێمە زانیاریمان بەهۆی چاولێكردنەوە بەدەستهێنا، نەك لەڕێی پرسیاركردنەوە، پرسیاركردن لەناو خێزانی ئێمەدا زۆر زەحمەت بوو، كە بۆ یەكەمجار لەماڵی یەكێك لەسپی پێستەكاندا منداڵەكانم بینی چۆن پرسیار لەباوك‌و دایكیان دەكەن سەرم سوڕما، باوكم‌و دایكم ئەوەیان پێناخۆش بوو، دەبوو ئێمە رێز لەهەموو داب‌و نەریتێكی كۆمەڵایەتی‌و ئایینی بگرین‌و حەرام‌و حەڵاڵ بزانین.
خەڵكی پەیڕەویان لەباوو باپیریان دەكردو ژنانیش، هەرچیەكیان بەمیراتی بۆ مابووە، ملكەچی بوون لێیان لانەئەدا، ئەگەر یەكێك بەهەر شێوەیەك بێڕێزی بەرامبەر باوو باپیرانی بكردایە، دەبوو بەرامبەر بەو تاوانە بڕواتە لای سەرۆك یان جادوگەری خێڵ تاوەكو داوای لێخۆش بوون بكات، ئەمانە لای من ئاسایی بوو سەرەتای ژیانی من ئاوا دەستیپێكرد.
ماندێلا لەبەشێكی تری كتێبەكەیدا ئەوە دەگێڕێتەوە، كە كاتێك دایكی لەگوندەكەیەوە بەناوی گوندی (كیونو) بۆ خوێندن دەیبات بۆ گوندێكی پێشكەوتوتر بەناوی گوندی (مەكهكزون)و لەوێ لەماڵی سەرۆك خێڵێكدا، كە هاوڕێی باوكی بوو دەمێنێتەوە. وەك هەستێكی منداڵی، بەتەواوی خۆی وەك لادێیەك دێتە بەرچاوو شەرم دایدەگرێت، بەناچاری خەمی ئەوەی لێدێت كەچۆن لەگەڵ ئەو دۆخە تازەیەدا رابێت، هەست بەدواكەوتووی دەكات‌و لەگەڵ (ڤینسی) كچی قەشەیەكدا پەیمان دەبەستێت، پیاسەی لەگەڵ دەكات‌و دڵی بەدەستدەهێنێت، بەڵام خوشكە گەورەكەی ڤینسی گاڵتەی بەو خۆشەویستیە دێت‌و دەیەوێت بەهەرشێوەیەك بێت خوشكەكەی پەشیمان بكاتەوە، چونكە بەردەوام پێی، دەڵێت: "ئەو كوڕە.. گوندیی‌و كێوییە، دواكەوتووەو هیچ لەئەتەكێتی شارستانێتی نازانێت".
هەر بۆ سەلماندنی ئەو راستیە، خوشكەكەی ڤینسی رۆژێك بۆ نیوەڕۆ خوانێك داوەتی ماندێلا دەكات، ماندێلاش پێشئەوەی دەست بەخواردن بكات، دەكەوێتە هەستكردن‌و چاودێری ئەوانی تر دەكات تابزانێت ئەوان چۆن‌و بەچ شێوەیەك ناندەخۆن، ئەو هەروا فێر بووە كە بەدەست نان بخوات، بەڵام كە دەبینێت میوانەكانی تر چەقۆو چنگاڵ بەكاردەهێنن، ئەویش چاویان لێدەكات‌و هەر بەو دەستورە دەكەوێتە گیانی باڵە مریشكێك، بەڵام چەند دەكۆشێت ئەوكارەی بەچاكی بۆ ناكرێت، ئەوەندە چەقۆو چنگاڵ بەقاپەكاندا دەكێشێت كە ئەوانی تر لەتەقەتەقەكەی رادەمێنن‌و بێزار دەبن‌و دەكەونە تەماشاكردن، خوشكە گەورەكەی لەڤینسی رادەمێنێت‌و وەك پێی بڵێت!! پێم نەوتیت ئەو كوڕە چ گوندیەكە?!! بەڵام ماندێلا وەك خۆی دەڵێت: "من هەر ئارەقەم دەڕشت‌و نەمدەویست دان بەشكستەكەمدابنێم‌و بەدەست باڵە مریشكەكە بخۆم، بۆیە ئەو رۆژە تا رادەیەكی زۆر بەبرسێتی مامەوە".
دوای تەواوكردنی زانكۆ، ماندێلا دەگەڕێتەوە گوندەكەیی‌و دەیانەوێت بەزۆر ژنی بۆ بهێنن، لەتاودا هەڵدێت‌و روو لە (جۆهانسبێرگ) دەكات، كە ئەوكات سەنتەری دەسەڵات‌و چالاكی سیاسی‌و ئابووری‌و رێكخراوە جۆر بەجۆرەكان بووە، ماندێلا هەوڵیداوە لەوێ ببێتە كارمەندو خوێندنی یاساییش بخوێنێت، لەوێ ئەو دیمەنە نامۆیانە دەبینێت كەمانای رەگەزپەرستی سپی پێستەكانە، لەوە دەگات كەسپی پێستەكان رەش پێستی رەسەنی وڵاتەكەی بەنۆكەری خۆیان دەزانن، تەنانەت بەو پەرداخ‌و پیاڵانەش چا ناخۆنەوە، كە ئەوان دەمی تێوە دەدەن، هەروەها دەسەڵاتی تەواوی كارگەو كۆمپانیاكانی لەژێر دەستی ئەواندایە كە بەئارەزوی خۆیان یاری بەچارەنووسی رەش پێستەكان دەكەن، بەڵام ماندێلای بەویژدان باس لەهەستی مرۆڤانەی ئەو سپی پێستانە دەكات كەگیانی رەگەزپەرستیان تیادا نییەو لەگەڵ رەش پێستەكاندا بەخۆشەویستی دەژین، بەتایبەتی ئەو لاوانەی بیری كۆمۆنیستیان تیابووەو ویستوویانە رژێم‌و كۆمەڵگاكە بگۆڕن‌و كێشەی رەگەزپەرستی نەهێڵن.
هەرچەندە ئەو بەشێوەیەكی رەسمی وابەستەی پارتی كۆمۆنیست نەبوو بوو، هەروەها لەدیدێكی ترەوە بۆ چارەسەری كێشەی گەلەكەی دەگەڕا، بەڵام بەهۆی هاوڕێ كۆمۆنیستەكانیەوە ئامادەی زۆرێك لەدانیشتن‌و گفتوگۆیان بووەو تاڕادەیەكی باشیش لەفەلسەفەی ماركسیەت تێگەیشتبوو.
ئەو لاوە رەشپێستە وەك لەمنداڵیدا بەبێبەش ژیاوە، لەلاوێتیشدا هەروابووە، كاتێك لەشارۆچكەی (ئەلكساندرا) لەسەر كار دادەمەزراوە، پارەی ئەوەی پێ نەبووە چرایەك بكڕێت، بەناچاری لەبەر گڕی مۆمدا خوێندوویەتییەوە، لەشارۆچكەكەوە تا ئەو ماڵەی بەكرێی گرتووەو تیایدا ژیانی بەسەر بردووە، كە نزیكەی شەش میلە، زۆرجار ئەو رێگە دوورەی بەپێ بڕیوە، لەبەرئەوەی كرێی ئوتۆمبێلی پێنەبووە. رۆژانەش لەخواردنی چاك‌و خۆش بێبەش بووە، تەنها قاتێك جلیشی هەبووە تەنانەت هاوڕێیەكی كە هەمان قەدو باڵای ئەوی هەبووە، قاتێك جاكەت‌و پانتۆڵی خۆی داوەتێ، ماندێلا بۆ ماوەی چەند ساڵێكیش بەپینەو پەڕۆ لەبەری كردووە، كە لەجۆهانسبێرگ بووە، هەرلەوێ دامەزراوە بەكارمەندی كۆمپانیایەك، ئیتر لەوێوە كەوتووەتە ناو كۆڕی سیاسەتەوە، چونكە وەك خۆی، دەڵێت: هەموو هاونیشتمانیەكی باشووری ئەفریقا هەر بەمنداڵی هەست بەوە دەكات كە لەژێر سیستەمی رەگەزپەرستانەی سپی پێستەكاندا دەژی، جیاوازی ئەو دووانە لەڕووی یاسایی‌و مامەڵەی رۆژانەوە ئەوەندە زۆرە كەناتوانێت چاوپۆشی لێبكەیت، چونكە ئەو منداڵە رەشە لەخەستەخانەیەك لەدایكدەبێت كەتایبەتە بەڕەشپێست‌و لەقوتابخانەیەكیش دەخوێنێت كە تەنها هەر بۆ رەش پێستەكانە، هەروەها ناشتوانێت سواری ئەو ماشێنە بێت كە هی سپی پێستەكانە، ناتوانێت بەكەنار رووبارێكدا تێپەڕن كەتایبەتە بەسپی پێست‌و سەعات یانزەی شەو پیاسەی سەر شەقام بۆ ئەوان نابێت، بێكاری تاوانەو كاركردنیش لەهەندێ شوێندا بۆ رەشپێست هەر تاوانە، رەش پێست چەندە یاساناسێكی بەتواناو بەهرەمەندبێت، بەڵام هەرگیز ناكرێتە دادوەرو قازی.
دوای ئەو هەموو جیاوازییەو هەستكردن بەو دژایەتیكردنەی كە لەڕەش پێستەكان دەكرێت، ماندێلای رەش پێست بەو هەستە پڕەوە بەگژ بیروباوەڕی ئاپارتایتدا دەچێتەوە كە بەپێی ئەو ئایدیایە دەبوو سپی پێست لەسەرووی رەشپێستەكان‌و هندیەكانەوە بن، واتە دەبێت سپی پێست هەمیشە بەسەرۆكی بمێنێتەوە، ئەگەرچی كەمینەی دانیشتوانی وڵاتەكەش بن، لەو رووەشەوە ماندێلای تێكۆشەر لەڕێگەی چالاكیە سیاسییەكانیەوە بووە سەرۆكی كۆنگرەی میللـی ئەفریقا، كە گەورەترین رێكخراو بوو لەسەر ئاستی هەموو كیشوەرەكەو داوای یەكسانی‌و نەهێشتنی نەژادپەرستی ئازادییان دەكرد لەئەفریقای باشووردا.
بەڵام دەسەڵاتدارە رەگەزپەرستەكان هەستیان بەمەترسی ئەو لاوە روناكبیرو ئازادویستە كردووە، هەر بۆیە بۆ ماوەی 27 ساڵ لەبەهاری لاوێتیەوە دەیخەنە زیندانەوە، تا ساڵی 1990 و لەتەمەنی حەفتاو دوو ساڵیداو لەژێر فشارێكی نێودەوڵەتیدا ئازادكراو بووە سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتەو خەڵاتی نۆبڵی ئاشتیشی پێبەخشرا.
ماندێلای مەزن دوای رزگاربوونی لەبەندیخانە، لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە داوای سەردانی ئەو وڵاتەی لێكرا، بەڵام ئەو بەتوندی داواكەی رەتكردەوەو بەحكومەتی ئەنكەرەی، وت: "من نایەم بۆ وڵاتێك خوێنی كورد بڕژێت‌و سیاسەتی جیاكاری لەگەڵ گەلی كورددا جێبەجێ بكات".
نیلسۆن ماندێلا سەرۆکی پێشوی ئەفریقای باشور لە تەمەنی ٩٥ ساڵیدا دوای مانەوی بۆ ماوەیەکی درێژ لە نەخۆشخانە کۆچی دوایی کرد.
هەواڵی مردنی ماندێلا لەلایەن جاکۆب زۆبا سەرۆکی ئەفریقای باشور رایگەیاندرا.
