مایكڵ نایتسكهركوك – عیراق: به‌ر له‌چه‌ند ساڵێك، كاتێك سه‌ردانی كه‌ركوكم كرد، مۆڵگه‌ی توندوتیژی بوو، به‌شێوه‌یه‌كبوو، وه‌ك نموونه‌ی شه‌ڕانگێزی ده‌هێنرایه‌وه له‌عیراقدا.
كه‌ركوك له‌سه‌رده‌می به‌عسدا
ئه‌و شاره‌و ده‌وروبه‌ری، له‌سه‌رده‌می سه‌دام حسێندا رووبه‌ڕووی سیاسه‌تێكی وه‌حشیگه‌رانه‌و به‌ربه‌ری بۆوه، كه به»ته‌عریب» له‌نێوان خه‌ڵكدا ده‌ناسرا، ئه‌و سیاسه‌ته‌ش كوردو توركمانی دووچاری پاكتاوی ره‌گه‌زی داڕێژراو كرده‌وه، به‌جۆرێك حزبی ده‌سه‌ڵات ده‌رگاكانی خسته‌سه‌رپشت بۆ هاتنی سه‌دان هه‌زار عه‌ره‌بی هاورده، به‌ڵام دوای روخانی رژێم، كورد ده‌ستێكی باڵای په‌یداكرد له‌شاره‌كه، به‌ڵام ئه‌و ده‌سه‌ڵاته هیچی له‌و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه كه‌منه‌كرده‌وه كه عه‌ره‌به موحافیزكاره‌كان ده‌ریانبڕی به‌رامبه‌ر به‌گۆڕینی ئه‌و واقیعه‌ی رژێمی پێشوو دروستیكردبوو وایانده‌كرد به‌ربه‌ست بۆ هه‌موو هه‌وڵێك دابنێن گۆڕانكاری دروستبكات.
شه‌ش مانگ به‌ر له‌ئێستا، گروپه‌كانی قاعیده نزیكه‌ی 22 په‌لاماریان له‌كه‌ركوك ئه‌نجامدا، جگه له‌چوار په‌لاماری خۆكوژی به‌پشتێنی بۆمبڕێژكراو، ئه‌م رێژه‌یه‌ش به‌راورد به‌شارێك كه ژماره‌ی دانیشتوانی كه‌متره له‌ملیۆنێك، به‌مه‌ش تیرۆریستان كه‌ركوكیان كرده یه‌ك ئاست له‌گه‌ڵ فه‌لوجه‌و موسڵ له‌سه‌ر نه‌خشه‌ی ئامانجه شه‌ڕانگێزه‌كانیان.
به‌ڵام سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌مانه‌ش، به‌مدواییه بیستم كه گۆڕانكاری به‌سه‌ر شاره‌كه‌دا هاتووه، ئه‌مه‌ش وایلێكردم سه‌ردانی بكه‌مه‌وه‌و به‌چاوی خۆم گۆڕه‌پانه‌كه ببینمه‌وه، له27ی ئیكتۆبه‌ری 2013 به‌ره‌و كه‌ركوك به‌ڕێ كه‌وتم، هه‌لم بۆ رێكه‌وت به‌زووترین كات گه‌یشتمه شاره‌كه بۆ بینینی چالاكییه‌كانی ئیداره‌ی كه‌ركوك له‌سه‌رده‌می پارێزگارێكی چالاكدا، د. نه‌جمه‌دین كه‌ریم، پزیشكی مێشك، كه پێشتر له‌شاری سیلڤه‌ر سیپرینگ له‌ویلایه‌تی میریلاندی ئه‌مریكی نیشته‌جێبوو.
پێشكه‌وتنێكی هه‌ستپێكراو
كاتێك خۆم ئاماده‌ده‌كرد شاره‌كه جێبهێڵم هه‌ستێكی سه‌یری یه‌خه‌ی گرتم، هه‌ستێكی گه‌شبینانه به‌دواڕۆژی عیراق، ئه‌و پێشكه‌وتنه‌ی له‌كه‌ركوك بینیم له‌سه‌رخۆ ده‌ڕۆیشت، به‌ڵام له‌راستیدا زۆر به‌به‌باشی هه‌ستیپێده‌كراو ئاسه‌واره‌كه‌ی له‌سه‌ر زه‌ویدا ده‌بینرێت:ته‌قینه‌وه‌ی ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراو به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه ده‌چێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پڕۆژه‌كانی پردو رێگاوبان‌و ئاوه‌ڕۆ زۆر به‌په‌له له‌جێبه‌جێكردندان، ئه‌مه‌ش هێمایه‌كی روونه بۆ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵایه‌تی‌و به‌ره‌وپێشچونی ژیانی دانیشتوانه‌كه‌ی.
له‌راستیدا هاوڵاتی ئاسایی دابه‌شی دوو به‌ره‌بوونه له‌ڕووی روانینیانه‌وه بۆ ژیان، به‌شێكیان (نێر یان مێ)، ئاره‌زوویان له‌ژیانێكی ئاسایی هێمن‌و ئارام‌و دوور له‌توندوتیژییه، له‌به‌رامبه‌ردا گروپێك هه‌ن، پێكهاته ره‌گه‌زیه سه‌ره‌كیه‌كان له‌خۆده‌گرێت، ئه‌ندامه‌كانی هه‌وڵده‌ده‌ن (هه‌ركه‌سه لای خۆیه‌وه) پرسێكی تایبه‌ت بخاته‌ڕوو، كاریگه‌ری چه‌ندین ساڵه‌ی ململانێی به‌سه‌ره‌وه‌یه، نقوم بووه له‌تۆزو خۆڵی پاشماوه‌ی خوێناوی سه‌رده‌می پێشوو، بۆ نمونه كوردو توركمان دوو ره‌گه‌زی سه‌ره‌كی بوون به‌رله‌وه‌ی پیشه‌سازی نه‌وت سیمای به‌شێوازێكی زه‌ق ده‌ركه‌وێت له‌بیسته‌كانی سه‌ده‌ی پێشوو، به‌ڵام رووبه‌ڕووی زوڵمی زۆر بونه‌وه له‌لایه‌ن حكومه‌ته یه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی به‌غداد، كه عه‌ره‌ب ده‌سه‌ڵاتی تێیدا گرته‌ده‌ست‌و به‌شێوه‌یه‌كی گشتی كۆنتڕۆڵی كرد، ئه‌وان، كوردو توركمانیان له‌هه‌موو موڵكه‌كانیان داماڵاندو عه‌ره‌بیان له‌هه‌ردوو مه‌زهه‌بی (سوننه و شیعه) له‌شوێنیان دانا، به‌ڵام به‌روخانی سه‌دام‌و گه‌ڕانه‌وه‌ی لێشاوی كورده راگوێزراوه‌كان، ئێستا كورد زۆرینه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا پێكده‌هێنن‌و سه‌ركردایه‌تی یه‌كه‌می ده‌زگا ئه‌منیه‌كانی كه‌ركوك ده‌كه‌ن‌و نه‌خشه‌ی سیاسه‌تی گشتی شاره‌كه داده‌ڕێژن.
گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاواره‌كان
له‌راستیدا، گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاواره‌كان و گۆڕینی نه‌خشه‌ی دانیشتوان، كێشه‌یه‌كی ره‌گه‌زی دروستكرد چاره‌سه‌ركردنی تاراده‌یه‌ك ئه‌سته‌م بێت، كه‌ركوك بووه گۆڕه‌پانێك له‌ململانێی گه‌ڕانه‌وه‌ی خاوه‌ندارێتیه‌كه‌ی، كێشه‌یه‌ك نمونه‌ی كه‌مه له‌جیهاندا له‌رووی چاره‌سه‌ركردنیه‌وه كه تاراده‌یه‌كی زۆر قورسه، بۆ نمونه ئاواره كورده گه‌ڕاوه‌كان، له‌بینا حكومیه‌كاندا جێنشینبوونه به‌شێوازێك موخاله‌فه‌ی یاساییه‌و ده‌چێته بابی ته‌جاوزه‌وه، ئه‌و بینایانه‌ش له‌بنه‌ڕه‌تدا له‌سه‌ر زه‌ویه‌ك دروستكراون خاوه‌ندارێتیان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هاوڵاتیانی توركمان، هه‌ندێكیان كۆمه‌ڵگه‌ی نیشته‌جێبوون بوون رژێمی سه‌دام ده‌ستیبه‌سه‌رداگرت‌و بینای له‌سه‌ركرد، له‌هه‌مان كاتیشدا ئه‌و گه‌نجه عه‌ره‌بانه‌ی له‌كه‌ركوك له‌دایكبوونه‌و تێیدا ژیاون‌و ئاگاداری ئه‌و ورده‌كاریه‌نین‌و ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت هاوڵاتی ئه‌م شاره‌ن، ده‌ترسن مافی نیشته‌جێبوونیان لێبسه‌ندرێته‌وه، به‌و هۆیه‌ی باوانیان له‌سه‌رده‌می سه‌دامدا بۆ ئه‌و شاره هاتون.
ململانێی هه‌رێم‌و به‌غدا
ململانێی نێوان حكومه‌تی ناوه‌ندی‌و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر كه‌ركوكه، جگه له‌وه‌ش هه‌ردولایان، به‌غدادو هه‌رێمی كوردستان، پێیان وایه موڵكدارێتی ئه‌و ناوچانه بۆ ئه‌وان ده‌گه‌ڕێته‌وه، ئه‌مه‌ش حاڵه‌تێكی ناهه‌مواری دروستكردوه بێ ئه‌وه‌ی رووبه‌ڕوی سه‌ربازی لێبكه‌وێته‌وه، ره‌وشكه‌ش ماوه‌ته‌وه بێ ئه‌وه‌ی دواڕۆژی ناوچه‌كه یه‌كلاببێته‌وه، ئایه ناوچه‌كه ده‌خرێته ژێر ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمی كوردستان یان حكومه‌تی ناوه‌ندی.
ئه‌و كێشانه تاكو ماوه‌یه‌كی زۆر بێده‌ستكاری مانه‌وه، به‌ڵام ئیداره‌ی كه‌ركوك به‌متمانه‌وه توانی رۆحێكی دڵنیایی‌و ره‌وشی ئاسایی بگه‌ڕێنێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌نگاوی به‌ره‌وپێشچون بۆ ئه‌و به‌شه‌ی عیراق بنێت كه ئیداره‌و سه‌رپه‌رشتی كاروباره‌كه‌ی ده‌كات.
زیاتریش؛ پێویسته مرۆڤ راستی نه‌شارێته‌وه؛ به‌شێك له‌و ره‌وشه نوێیه‌ی كه‌ركوك ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ د. نه‌جمه‌دین كه‌ریم، كه له‌نیسانی 2011دا سوێندی خوارد وه‌ك پارێزگاری كه‌ركوك، ئه‌و پارێزگاره‌ی كوردێكی رۆڵه‌ی شاره‌كه‌یه، مێژوییه‌كی دورودرێژی له‌كاری سیاسی له‌ناوچه‌كه هه‌یه، ئه‌و دوای ده‌رچوونی له‌كۆلێژی پزیشكی له‌زانكۆی موسڵ، چووه ریزی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌وه بۆ به‌شداریكردن له‌شۆڕش دژ به‌رژێمی سه‌دام حسێن له‌هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی پێشوو، كاتێكیش شۆرش شكستیهێنا، د. نه‌جمه‌دین كه‌ریم له‌ساڵی 1975 چووه ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا، وه‌ك پزیشكی تایبه‌تی مسته‌فا بارزانی باوكی مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، كاتێكیش له‌ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كان بوو، وه‌ك سه‌رۆكی په‌یمانگای كوردی له‌واشنتۆن خزمه‌تی ره‌وه‌ندی كوردی كرد، له‌هه‌مان كاتیشدا وه‌ك پزیشكی مێشك له‌میریلاندا به‌رده‌وه‌امبوو بۆ ماوه‌ی زیاتر له30 ساڵ.
ئه‌ندامێكی چالاكی یه‌كێتییه
له‌كۆتایی ساڵی 2010 د. نه‌جمه‌دین گه‌ڕایه‌وه بۆ عیراق‌و توانی كورسییه‌كی په‌رله‌مان به‌ده‌ستبهێنێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی نه‌ئه‌كرد، ره‌وشی داخراو و قه‌یرانه یه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بوو كه دووچاری ئیفلیجی بۆته‌وه، بۆیه دووباره رووی كرده شاره‌كه‌ی بۆ كاری سیاسی، ئه‌نجومه‌نی پارێزگا كه له‌زۆرینه‌ی كورد پێكهاتووه، به‌رزترین پۆستی سه‌ركردایه‌تی ئیداره‌ی شاره‌كه‌ی پێ به‌خشی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا د.نه‌جمه‌دین ئه‌ندامێكی كاراو چالاكی یه‌كێك له‌حزبه كوردییه‌كانه واته یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان، ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌كی باشی له‌گه‌ڵ حزبه‌كه‌ی بارزانی هه‌یه، پارتی دیموكراتی كوردستان، وه‌ك چۆن خزمه‌تێكی به‌رچاوی بۆ باوكیشی هه‌بووه.
دوای ئه‌وه‌ی خۆی بۆ خزمه‌تی كه‌ركوك ته‌رخان كرد، د. نه‌جمه‌دین كه‌ریم ته‌كانێكی گه‌وره‌ی به‌ئیداره‌ی شاره‌كه‌دا، به‌رده‌وام سه‌رقاڵه، به‌جۆرێك كاتی كه‌مه، ئه‌و په‌نده‌ی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێت (ده‌ستی ناگات سه‌ری بخورێنێت).
دوای چه‌ند ده‌یه‌ك له‌كاری پزیشكی له‌رۆژئاوا، له‌په‌رشوبڵاوی‌و بیرۆقراتی كاری حكومه‌تی عیراق نارازیه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌كاتی جێبه‌جێكردنی كاره‌كانی وه‌ك پارێزگارو به‌سه‌ركردنه‌وه‌ی مه‌یدانی به‌رده‌وامی پڕۆژه‌كان، ده‌بینیت خاوه‌ن رێزێكی تایبه‌ته لای دانیشتوانی شاره‌كه، كاتێك هاوه‌ڵێتیمكرد، ئه‌و سه‌رقاڵی كاری رۆتینی رۆژانه‌ی بوو، هۆكاره‌كه‌م بۆ ده‌ركه‌وت، ئه‌وكاته‌ی پارێزگاره‌كانی پارێزگا عیراقیه‌كان كارده‌كه‌ن، ئاسته‌نگ‌و به‌ربه‌ست بۆ به‌ره‌وپێشچوون دروستده‌كه‌ن، نوسینگه‌كه‌ی دكتۆر نه‌جمه‌دین هه‌موو پێداویستیه‌كانی ته‌واوه بۆ كاری رۆژانه‌ی، رۆژانه ژماره‌یه‌ك فه‌رمان ده‌رده‌كات بۆ لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كانی ده‌نێرێت، پاشان ژماره‌یه‌ك كۆبوونه‌وه‌ی داڕێژراوی هه‌یه له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی فه‌رمانگه جیاوازه‌كان، جگه له‌چه‌ندین كۆبونه‌وه‌و چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ كه‌سایه‌تیه جیاوازه‌كان په‌یوه‌ست به‌كاره‌كه‌یه‌وه، هه‌رچه‌نده پڕه له‌دانیشتنی كۆمه‌ڵایه‌تی ته‌قلیدی.
به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌می
یه‌كێك له‌و به‌ربه‌ستانه‌ی رووبه‌ڕوی د. نه‌جمه‌دین بۆته‌وه ناوچه‌ی كه‌ركوكه، كه شوێنێكی گرنگی له‌نه‌خشه‌ی ناوچه جێناكۆكه‌كان هه‌یه، ئه‌مه‌ش كێشه‌ی سیاسی بۆ پرسه‌كه زیاد ده‌كات، نه‌به‌غدادو نه‌هه‌رێمی كوردستان خوازیارن ده‌رفه‌تی به‌رهه‌مهێنان له‌و ناوچه‌یه زیادبكه‌ن، له‌ترسی ئه‌وه‌ی نه‌كا خاوه‌ندارێتی ناوچه‌كه بۆ ئه‌وه‌ی دیكه‌یان بگه‌ڕێته‌وه له‌دوارۆژدا، ئه‌ندامێكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوكیش جه‌ختی له‌وه‌كرده‌وه كه هه‌ردوولایان كه‌ركوك به‌شاری خۆیان نازانن.
هه‌رچه‌نده د. نه‌جمه‌دین كه‌ریم پێشترو ئێستاش سیاسه‌تمه‌دارێكی به‌توانابووه، هه‌وڵ‌و كۆششی بۆ ئه‌وه‌بووه كه‌ركوك دووربخاته‌وه له‌بازنه‌ی ململانێ ره‌گه‌زییه‌كان، ئه‌مه‌ش وایكردوه به‌رده‌وام له‌سه‌ر هێڵی رووبه‌ڕووبونه‌وه‌بێت له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێمی كوردستان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌شێك له‌و كاره‌بایه‌ی كه‌ركوك پێویستیه‌تی له‌هه‌رێمه‌وه دابین ده‌كرێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی هه‌رێم به‌شێك له‌پێداویستی ئه‌منی شاره‌كه‌ی له‌ئه‌ستۆگرتووه، به‌ڵام ئیداره‌ی پارێزگاكه پشتی به‌به‌غداد به‌ستووه بۆ دابینكردنی 95% پێداویستیه داراییه‌كان، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ڵویستی كه‌ركوك كردووه به‌رامبه‌ر به‌حكومه‌تی فیدراڵی، بۆ نمونه د. نه‌جمه‌دین كه‌ریم رێزێكی زۆری بۆ سه‌ردانه له‌ناكاوه‌كه‌ی نوری مالیكی سه‌رۆك وه‌زیرانی عیراق له‌مایۆی 2012 ده‌ربڕی، هه‌روه‌ك پێشوازیكرد له‌سه‌ردانیكردنی هه‌ریه‌ك له‌نوێنه‌ری كۆمپانیای بریچ پترلیۆمی به‌ریتانیBPو وه‌زیری نه‌وتی فیدراڵی بۆ كه‌ركوك له6ی تشرینی دووه‌م، ئه‌مانه‌ش بوونه جێگه‌ی ره‌خنه‌ی توندی هه‌رێمی كورستان، به‌وپێیه‌ی كه‌ركوك له‌ناوچه جێناكۆكه‌كانه‌و پێویسته رای هه‌رێم وه‌ربگیرێت له‌ئیمزاكردنی بۆنده نه‌وتیه‌كان.
هه‌ڵوێستی توند به‌رامبه‌ر به‌غدا
له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌ش، پارێزگاری كه‌ركوك هه‌ڵوێستی توندی هه‌بووه به‌رامبه‌ر به‌به‌غدا، یه‌كێك له‌و هه‌ڵوێستانه‌ی، به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی به‌غدادبوو، كاتێك ئۆپه‌راسیۆنه‌كانی دیجله‌ی دامه‌زراندو دۆسێیه‌ی ئه‌منی كه‌ركوكی ته‌سلیم به‌و هێزانه‌كرد، ململانێكه‌ش درێژه‌ی كێشا به‌تایبه‌تی له‌و رووه‌وه‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه له‌لایه‌ن جه‌نه‌ڕاڵێكی سه‌رده‌می سه‌دامه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌چێت‌و مێژووییه‌كی تاڵی له‌گه‌ڵ كورد هه‌یه.
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش داوای له‌حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كرد هێزه‌كانی پێشمه‌رگه بخاته ژێر فه‌رمانده‌یی پارێزگای كه‌ركوكه‌وه له‌پێناو پاراستنی ئاسایشی شاره‌كه له‌باكوره‌وه‌و، هه‌ڵكه‌ندنی خه‌نده‌قێكی ئه‌منی له‌ده‌وروبه‌ری شاره‌كه بۆ رێگرتن له‌هاتنی ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراو بۆ ناوشار دوور له‌بازگه ئه‌منیه‌كان، به‌مه‌ش رێژه‌ی هاتنی ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراو له‌ناوچه عه‌ره‌بیه‌كانه‌وه بۆ كه‌ركوك كه‌میكرد، ئه‌و رووداوانه‌ی هه‌فتانه روویان ده‌دا كه‌میانكردوه، ته‌قینه‌وه‌ی بۆمب‌و هاویشتنی موشه‌ك بووه دیارده‌یه‌ك زۆر به‌كه‌می رووبدات كه پێشتر ناوبه‌ناو روویان ده‌دا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پێشكه‌شكردنی پڕۆژه‌و خزمه‌تگوزارییه‌كان له‌ریزبه‌ندی دووه‌می هه‌وڵه‌كانی ئه‌و دێت، دوای سه‌قامگیری ئه‌منی شاره‌كه، ئه‌وا پارێزگاری كه‌ركوك هه‌موو هه‌وڵێكی خستۆته‌گه‌ڕ بۆ خه‌رجكردنی هه‌موو ئه‌و بودجانه‌ی بۆ شاره‌كه دابینكراون، له‌پێشكه‌شكردنی پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاری بۆ هاوڵاتیان، ئاماده‌شه بچێته هه‌موو جه‌نگێكه‌وه له‌پێناویدا، بۆ نمونه حكومه‌تی ئیتیحادی بودجه‌ی 763 ملیۆن دۆلاری بۆ كه‌ركوك ته‌رخانكردووه، جگه له‌داهاتی پترۆدۆلار(یه‌ك دۆلار له‌به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێكی نه‌وتی كێڵگه‌كانی كه‌ركوك بۆ شاره‌كه ده‌گه‌ڕێته‌وه)، دۆلارێكیش بۆ هه‌ر 150م3 له‌غازی به‌رهه‌مهێنراو له‌شاره‌كه، پێشبینیش ده‌كرێت بڕه‌كه پێنج ئه‌وه‌نده زیادبكات له‌ساڵی داهاتوودا به‌پێی یاسایه‌كی تایبه‌تی ئێستا له‌ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌راندایه.
بودجه به‌ته‌واوی خه‌رجده‌كرێت
هه‌رچه‌نده ئه‌و بودجه‌یه‌ی په‌سه‌ندكراو به‌غداد له‌حوزه‌یراندا ناردی، كه‌ركوك 430 ملیۆن دۆلاری له‌كۆتایی ئیكتۆبه‌ردا خه‌رجكرد، واته 54%ی بودجه‌كه له‌پێنج مانگدا، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی بڕێكی دیكه‌ی زۆر هه‌یه به‌ر له‌ساڵی نوێ خه‌رج ده‌كرێن، به‌پێی ستانده‌ری عیراقی، خه‌رجكردنی ته‌واوی بودجه‌ی ساڵانه، ده‌ستكه‌وتێكی گرنگه، له‌و رووه‌وه كه‌ركوك له‌ساڵی 2012 رێژه‌ی 88%ی بودجه‌كه‌ی خه‌رجكرد، به‌ڵام پارێزگای به‌سره ته‌نها توانی 37%ی بودجه‌كه‌ی خه‌رج بكات، ئه‌مه‌ش وایكرد به‌پێی رێنماییه فه‌رمیه‌كان ئه‌و بودجه‌یه‌ی ماویه‌تیه‌وه بۆ خه‌زێنه‌ی به‌غدادی بنێرێته‌وه.
ئه‌و پلانه‌ی پارێزگار دایڕشتووه وه‌ك لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان باسی لێوه‌ده‌كه‌ن، د. نه‌جمه‌دین به‌دواداچونی ورد بۆ پڕۆژه‌كان ده‌كات‌و دیراسه‌یان ده‌كات به‌ر له‌په‌سه‌ندكردنی بودجه، ئه‌م میكانیزمه‌ش له‌زۆربه‌ی پارێزگاكانی دیكه بوونی نییه.
له‌پێناو خه‌رجكردنی بودجه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واو، نوسینگه‌ی پارێزگار رێگه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتوانه‌ی گرتۆته‌به‌ر له‌چاودێریكردنی جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌كان له‌لایه‌ن به‌ڵێنده‌ره‌كانه‌وه‌و چاودێریه‌كی توندیان به‌سه‌ره‌وه‌یه بۆ پابه‌ندبون به‌به‌كاتی ته‌سلیمكردنی پڕۆژه‌كه، به‌وپێیه‌ی ئه‌گه‌ر پڕۆژه‌كان له‌ئاستێكی به‌رزدابن، جاری دیكه پڕۆژه‌یان پێ ده‌درێته‌وه، ئه‌گه‌رنا، ئه‌وكات سزاده‌درێن‌و ده‌خرێنه لیستی ره‌شه‌وه.
په‌یجێك، بۆ وه‌رگرتنی سكاڵا
گه‌نده‌ڵی‌و خراپی به‌كارهێنانی موڵكی ده‌وڵه‌ت یه‌كێكه له‌دیارده زه‌قه‌كان، به‌ڵام وه‌ك ده‌بینرێت ئه‌م دیارده‌یه‌ش وه‌ك ئه‌وانی دیكه له‌ژێر كۆت‌وبه‌ندێكی تونددایه بۆ رێگری لێی، لاپه‌ڕه‌یكی تایبه‌ت له‌تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی فه‌یسبوك هه‌یه نوسینگه‌ی پارێزگار به‌ڕێوه‌یده‌بات، پیشه‌ی وه‌رگرتنی سكاڵاو كۆمێنتی هاوڵاتیانه له‌سه‌ر چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌چوونی پڕۆژه‌كان‌و جۆره‌كانی، له‌رێگه‌ی ئه‌و لاپه‌ڕه‌یه‌وه، هاوڵاتیان نوسینگه‌ی پارێزگار له‌باش‌و خراپی پڕۆژه‌كان‌و رێژه‌ی جێبه‌جێكردنیان ئاگادارده‌كه‌نه‌وه، ئه‌وه‌ش نمونه‌یه‌كی هاوكاریكردنی ده‌زگا راگه‌یاندنه‌كانه له‌پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییانه‌ی له‌نێوان به‌رپرسه ئیداریه‌كان‌و هاوڵاتیاندا هه‌یه.
پێویسته ئه‌وه روونبكه‌ینه‌وه كه ئه‌وجۆره به‌دواداچونه سه‌ره‌كیانه، هه‌ل زیاتر ده‌ڕه‌خسێنن په‌ره‌وپێشچوونی گه‌وره‌تر به‌دیبكرێت، ئه‌وكاته نوسینگه‌ی پارێزگار پڕۆژه‌ی گه‌وره‌تر ره‌وانه ده‌كات‌و زه‌مانه‌تی ئه‌وه‌ده‌كات بڕی پاره‌ی پترۆدۆلار به‌هیچ شێوه‌یه‌ك گه‌نده‌ڵی لێنه‌كرێت‌و گه‌نده‌ڵكاران یاری پێبكه‌ن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێویسته پێ له‌وه‌بنه‌ین كه له‌ئێستادا بودجه‌ی كه‌ركوك له‌پێشه‌وه‌ی بودجه‌كانی پارێزگاكانی عیراقه، له‌رووی رێژه‌ی جێبه‌جێكردن‌و قه‌باره‌ی پڕۆژه‌كان.
له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌ش، ئه‌وه ناشارینه‌وه هێشتا رێگه‌یه‌كی زۆر له‌پێش كه‌ركوكدایه بۆ سه‌قامگیری ره‌وشی ئاسایش بۆ هاوڵاتیان، به‌ڵام پێویسته پێ له‌وه‌ش بنێن بۆیه‌كه‌مینجاره له‌ماوه‌یه‌كی دورودرێژدا، روناكی له‌وسه‌ری تونێله‌كه‌وه به‌دیبكرێت، په‌لاماره تیرۆریستیه‌كان كه‌مبۆته‌وه، هه‌رچه‌نده ژماره‌ی په‌لاماره تیرۆریستیه‌كان ده‌گاته 24 له‌مانگێكدا، ئه‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆره.
له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی بونیاتنانه‌وه‌و ژێرخانی ئابووریدا، رێگه‌یه‌كی درێژ هه‌یه، پێویسته وێستگه‌كانی ببڕدرێت‌و دابین بكرێن، وه‌كو ئاوی خواردنه‌وه‌و پڕۆژه‌ی ئاوه‌ڕۆو كاره‌باو رێگه‌وبان، هه‌وڵ‌و كۆششی زۆری ده‌وێت تاكو به‌رجه‌سته‌بكرێن بۆ هاوڵاتیان، دوای ئه‌وه‌ی نزیكه‌ی نیو سه‌ده ئه‌م شاره په‌راوێزخرا، داهاتی نه‌وته‌كه‌ی هیوا ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆ ده‌رون، مژده به‌پارێزگاره‌كه‌ی ده‌به‌خشێت‌و هاوكاری ده‌كات خه‌ونه‌كانی به‌دیبهێنێت.
شارێكی فره‌شارستانی‌و كه‌ڵچه‌ر
به‌ره‌به‌یانێكی زووی ئۆكتۆبه‌ر، له‌تاریكایه‌كی به‌تیندا، كه‌ركوكم جێهێشت‌و پێش نیوه‌ڕۆی هه‌مان رۆژ خۆم له‌دوبه‌ی بینیه‌وه، به‌ڵام ئه‌فسوس، له‌نێوان ره‌وشی خراپی كه‌ركوك‌و ئه‌ماره‌تی خه‌لیجیدا جیاوازیه‌كی گه‌وره‌م به‌دیكرد، هه‌رچه‌نده كه‌ركوك پێشكه‌وتنێكی زۆری به‌خۆوه بینیوه به‌راورد به‌چه‌ند ساڵێكی كه‌می پێشتر، هه‌ندێك له‌سیمای ئێستای كه‌ركوك له‌سیمای ئه‌وكاتی دوبه‌ی ده‌چێت كه له‌سه‌ره‌تای رێگه‌ی بوو بۆ شارێكی میترۆپۆلیتانی، فره شارستانی و كه‌ڵچه‌ر و عاده‌ت.....، له نزیكترین ده‌رفه‌تدا، به‌ملیۆنه‌ها دۆلار له‌كه‌ركوك وه‌به‌رهێنان ده‌كرێت، هیواو ئومێدیش زۆرن به‌رپرسانی سه‌ره‌كی ئه‌م شاره، به‌عه‌قلانیه‌ت‌و بیرێكی ئابوریانه‌و كراوه‌و هاوچه‌رخانه، بودجه‌كه خه‌رجبكه‌ن، له‌عیراقدا، هیوا هه‌یه به‌ره‌وپێشچوون هه‌بێت، به‌ڵام به‌بیرۆكه‌ی زۆرێك، هیوا نرخی كه‌متره له‌نه‌وت.
له‌م سه‌ردانه‌مدا، توانای ناوخۆییم بینی له‌كه‌ركوك، ره‌نگه له‌هه‌موو عیراقیشدا هه‌بێت، به‌ڵێ، دڵسۆزی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان بۆ كه‌ركوك، وایكردووه دوارۆژێكی باش چاوه‌ڕوانی شاره‌كه بكات، به‌هۆی تێكه‌ڵبونی سه‌ركردایه‌تی حه‌كیمانه‌و سامانی نه‌وت، ئه‌گه‌ر «چانس‌و كات»یش یاری كه‌ركوك بێت‌و به‌رده‌وام بێت، بۆمان هه‌یه خه‌و به‌وه‌وه‌ببینین، كه‌ركوك ببێته پێشه‌نگی سه‌رجه‌م پارچه‌كانی عیراق....ره‌نگه ئه‌و خۆزگه‌یه قورسبێت به‌دیبێت، به‌ڵام هه‌رگیز ئه‌سته‌م نییه.
*ئه‌ندامێكی دیاری په‌یمانگای واشنتۆن بۆ سیاسه‌تی رۆژهه‌ڵاتی نزیك، پێشتریش كاریكردووه له‌سه‌رجه‌م پارێزگاكانی و له‌زۆربه‌ی ناوچه‌كان راوێژگاری حكومه‌ت بووه بۆ كاروباری ئیداری‌و پیشه‌سازی، له‌بواری ئاسایش له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی ئاسایشی عیراقی كاریكردووه، خوێنه‌ریش ده‌توانێت له‌م رێگه‌یه‌وه په‌یوه‌ندی پێوه‌بكات.
Twitter at@mikeknightsiraq
سه‌رچاوه؛ foreign policy
له‌عه‌ره‌بیه‌وه: سه‌عد مه‌لا عه‌لی
