لەدوای تاریكیی داعشەوە، رووناكییەكی سیاسی، كەوتە ناو نەتەوەی كوردو
ئاسۆی هێزە سیاسیەكان. هەندێك ناكۆكیو كێشمەكێشی ساڵانی رابردوو،
لەنێوان هێزەكانی بەشەكانی كوردستان، خاوبوونەوە. بەڵكو، قۆناغێكیش
چوونەپێشەوە. رێكەوتننامەی دهۆك لەنێوان هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان (كە
بێ رەزامەندی پەكەكە ئەنجام نەدراوە) بەڵگەی ئەم راستییەیە.
رێكەوتننامەی دهۆك، تەنها رێكەوتن نەبوو لەنێوان هێزەكانی رۆژئاوای
كوردستان، بەڵكو تاڕادەیەك نزیكبونەوەیش بوو لەنێوان پارتی دیموكراتی
كوردستانو پەكەكەو پەیەدەش. كە ئەمە بۆ یەكێتی، لەبەرئەوەی دەمێك بوو
خەباتمان بۆ دەكرد، مایەی خۆشبەختییەكی گەورە بوو. رێڕەوەكە گەیشتە
ناردنی هێزیش بۆ كۆبانی. كە ئەمە نیشانەی كاریگەریی پشتیوانیی
نێودەوڵەتی بوو بۆ كوردو بۆ سەر دەوڵەتانی ئیقلیمیش. ئەگینا لەمێژووی
نەتەوەی كورددا، تەنها كورد خۆی، لەناو هێزەكانی كوردستاندا، هێزی
بەهانای بەشەكانی كوردستانەوە ناردووە. لەزەمانی عوسمانیو
سەفەوییەكانەوە، هەتا ئێستای هەر چوار دەوڵەتە كۆمارییەكەی كوردستانیان
لەنێواندا دابەشكراوە، رووینەدابوو دەوڵەتێك رێگە بدا، هێزی پێشمەرگەی
كوردستان، بچێتە هانای بەشێكی تری كوردستانەوە.
یەكەمین سەرداری كورد، كە هێزی بەهانای بەشێكی تری كوردستان نارد، سمكۆی شكاك بوو، كە بۆ پشتیوانی حوكمڕانێتی شێخ مەحمود ساڵی (1919) هاتە سلێمانیو پێشوازییەكی شاهانەی لە شارەكەدا لێكرا. تەنانەت یەكەمین سرودی كوردستانیش، بەهۆی پێشوازیلێكردنی سمكۆی شكاكەوە، لەلایەن خوێندكارانی سلێمانیەوە، بەسەرپەرشتی بەهەشتیی رەفیق حیلمی، پێشكەشكرا. دووەمجاریش، دوای پاشەكشەی راپەڕینی بارزانیەكان، بارزانیو بارزانیەكان ساڵی (1945) بۆ پاڵپشتی كۆماری كوردستان، هێزەكەیان گەیاندە شنۆو مەهابادو بۆكانو شارۆچكەكانی تری رۆژهەڵاتی كوردستان. یەكەمین هێزیش بوون لە بەرەی بۆكاندا، پێشیان لە سوپای شا گرتو شەهیدێكو برینداریشیان، بەخشی. سێهەمین هێز، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، ساڵی (1982) سێ هەزار پێشمەرگەی بەهانای رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بردو دەیان شەهیدو برینداریشی كردە قوربانیی ستراتیژی كوردستانی. تەنانەت بارەگاكانی سەركردایەتیش، سەرئەنجامی ئەو بڕیارە شۆڕشگێڕییە لە (خڕی نێوزەنگ، زەڵێ، قوڵە هەرمێ، شێنێ، شاخی مامەندەو.. تاد) لەدەستدران. هەروەها ساڵی (1984)یش، كاتێك دەوڵەتی توركیا هێرشی كردە سەر پەكەكەو پارتی، لە ناوچەی برادۆستو شاخی گارێو سەر سنورەكانی باكورو باشوری كوردستان، یەكێتیی نیشتمانیی بەیاننامەی رەسمیی دەركرد، كە ئامادەیە هێز بنێرێ بەهانای پێشمەرگەو گەریلا لەو ناوچانەدا. ئەمجارەش لەبەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەی داعشدا گەریلاو شەڕڤانانی پەكەكەو پەیەدە لەناوچەی شەنگال و چەند ناوچەیەكی تر بەهانای پێشمەرگەو ئەزموونی دیموكراسی هەرێمی كوردستانی باشورەوە هاتن.
بەڵام ئەم بەشداریكردنانە لە بەشەكانی كوردستان، بەهیمەتی سەردارو هێزە كوردستانیەكان بووە. نەك بە رەزامەندی حكومەتەكان.
دوو هەفتە دەبێ، بڕێك تەمی حزبایەتی، نیشتۆتە سەر ئاسۆی خەباتی نەتەوایەتی. بەهۆی ئاخاوتنێكی بەدیقەت پەخشنەكراوی سەڵاحەدین دەمیرتاشەوە، دەستبەجێ كاردانەوەی سیاسی لەلایەن چەندین حزبەوە، رویداو نیگەرانیشی لەسەرانسەری كوردستان، لێكەوتەوە. سەركردەیەكی پەكەكەش سەبارەت بە شەنگالی دەلال، ئاخاوتنێكی دابوو، دیسان كاردانەوەی بەپەلەی لێكەوتەوە.
پێمانوایە، ئەو وردە كێشانە، هەقوایە، بە دیالۆگ چارەسەر بكرێنو بە كارو كاردانەوە، هەڵوێستیان لەسەر وەرنەگیرێ. چونكە كارو كاردانەوە، لەم هەلومەرجانەدا، مەرج نییە هەموو جارێك نەبێتە مایەی تەقینەوەی كێشەكان. هەموو بەشێك لە بەشەكانی كوردستان، ئێستا گیرۆدەی كێشەیەكی زۆرن، جاروبار ئاخاوتنێكیشمان بەدڵ نەبوو، پێویستە وای چارەسەركەین، دڵی میللەتەكەمان خۆشكات، نەك گەلەكەمان بترسێنینو تەمی رەشی حزبایەتی بەری ئاسۆمان لێ بگرێ. بەتایبەتی هێشتا پەیوەندی حزبە كوردستانییەكان، لەئاستی متمانەی ستراتیژی هاوبەشدا نییە.
بەسوپاسەوە، هیمەتو هەڵمەتی پەكەكەو پەیەدە لە شەنگالو لەهەر شوێنێكی تری كوردستان، بەرزدەنرخێنین. هەتا هەتاشە شانازیی پێوەدەكەین. بەڵام سەرەڕای ئەم پێزانینەش، شەنگال بەشێكی دانەبراوی باشوری كوردستانەو، باشوری كوردستانیش، تەنها پەرلەمانو حكومەتو هێزە كوردستانیەكان، لێی بەرپرسیارن.
سەبارەت بە یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەش، دردۆنگییەك دروستبوو، میدیای ئەهلیش، خۆیان ئاسا قۆزتیانەوە. ئەم سێ بابەتە، لە باكورو رۆژئاوا و یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، خەریكبوو ئومێدی گەورەی نەتەوەییمان، بگێڕێتەوە بۆ هێڵی لەمێژینەی نائومێدی نێوان هێزەكان. ئەمە لەدۆخێكدا، هێشتا كۆبانی گەمارۆدراوە، وا لە توركیاش هەڵمەتی گرتنی سەرۆكەكانی شارەوانیو تێكۆشەران، فراوانتر كرا، شەنگالیش، لەژێر چنگاڵی تاریكپەرستەكاندا. لەكاتێكی ئاوادا، ناكۆكییە بچوكەكان، خەفە بكرێن، چاكترە لەوەی گەورە بكرێن.
ئەگەرچی ئێستاش نیگەرانین، كێشەی كۆنو ناكۆكی تازە، لەنێوان چەند هێزێكی كوردستانی، سەرهەڵبداتەوە. چونكە هێشتا دەستەبەری سیاسیو نەتەوەیی سەرهەڵنەدانو نەتەقینەوەی ئەم كێشانە، دابیننەكراوە. بۆیە بینیمان لەسەر ئاخاوتنی دوو بەرپرسیاری باكورو رۆژئاوا، ئاڵۆزییەكی مەترسیدار دروستبوو. پاشماوەكەیشی لە سەنگەرەكانی پێشمەرگەشدا لە شەنگال هێشتا ماوە. بەڵام دڵیشمان بەوە خۆشە كە زوو ئەو ئاڵۆزییە ئارامكرایەوە. ئومێدەوارین ئەم دەرسە بچووكە، هاندەرمان بێ، بۆئەوەی دەستەبەرە سیاسیو نەتەوەییەكە، بۆ چۆنێتی داڕشتنی پەیوەندییەكی هاوچارەنوس، كە بە كێشەی بچووك، پەیوندییەكان تێكنەچێ، دابین بكەین.
دەربارەی یەكخستنی پێشمەرگە. یەكێتی بێ تەمومژ لەگەڵ یەكخستنی پێشمەرگەدایە. لەپشتی پەردە چی وتراوەو چی دەوترێ، پەیامە نهێنییەكان چۆن ئاڵوگۆڕ دەكرێ، لێكدانەوە بۆ وتارەكان، چەند نابەرپرسانە بێ، هیچی ئەمە لە رێبازی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ناگۆڕێ، كە یەكخستنی پێشمەرگە، ئامانجمانە. بەڵام دەمانەوێ بە دەرسوەرگرتن لە جێبەجێنەبوونی بڕیارەكانی پێشوو، پێشتر پڕۆژەیەكی هاوبەش هەبێ بۆ تاوتوێكردن، لەگەڵ پارتیدا گەڵاڵەی بكەین، پێشمانخۆشە هەموو هێزەكانی تریش بە چ شێوەیەك دەگونجێ بەشداری ئەو گەڵاڵەبوونە بن، ئینجا ئەمجارە دوا بڕیار بدەین. لەمبارەیەوە بەڕەسمی سەرۆكو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستانمان ئاگادار كردووە. بۆئەوەی رونتر بیروبۆچونەكەمان رۆشن بێ، دەڵێین:
- تەنها هێزی پێشمەرگەمان یەكنەخستووە؟
- ئەی وەزارەتی ناوخۆ؟
- ئەی وەزارەتی دارایی؟
- ئەی دەزگاكانی ئاسایش؟
- ئەی كێشەكانی نەوتو وەزارەتی سامانە سروشتیەكانو فرۆشتنو داهاتی نەوت؟
- ئەی كۆنترڵكردنی پارێزگاكانو قائیمقامیەتەكانو بەڕێوەبەری ناحیەكانو دامودەزگاكانی تر لەلایەن یەكێتیو پارتیەوە؟
- ئەی دنەدانی ئەم هەموو راگەیاندنە ناڕەسمییەو، رشتنی رقی دەروونی بەیەكترو بە بەرپرسان؟
- ئەی سیستەمی نەگونجاوی حوكمڕانیی لەگەڵ سەردەمەكە؟
- لە هەموویشی گرنگتر، ئەی دەستور؟!
ئاشكرایە، لەساڵی 1991-ـەوە، چەندین تاقیكردنەوەی یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، لەئارادایە. بەڵام هیچی سەرینەگرت. بڕیاری بەرێز سەرۆكی هەرێمیش (2012) بەداخەوە هەر سەرینەگرت. بۆ؟
چونكە.. ئەم ئەزمونەی ئێمە، لەم قۆناغە گوزەرەی دیموكراسیەدا، چەند كاری مێژوویی گەورەی ئەنجامداوە، نیوەی ئەوەش كەمتەرخەمیی هەیە، وەكو:
مەرجەعی هەموو حكومەتێكی دنیا، دەستوورە. (24) ساڵە باسی دەستوور لە باشوری كوردستان لەئارادایە، زیاتر لە (14) ساڵیشە خەریكی رەشنوسی دەستورین. چەند جارێكیش ئەم رەشنوسی دەستورە، ئاڵوگۆڕی پێكراوە. كەچی هێشتا هیچ حزبێك دڵنیا نییە دەستوری كوردستان دوابڕیاری چۆن لەسەردەدرێ! ئەزمونێك نەتوانێ لەو هەموو ساڵەدا كێشەی دەستوور چارەسەر بكاو بیكاتە سەرچاوەی هەموو یاساكانو چۆنێتی رێكخستنو یەكخستنی دامودەزگاكان، بێگومان لەبەرامبەر یەكخستنی 3 وەزارەتی هەستیاردا (پێشمەرگە، ناوخۆ، دارایی) دوچاری تەنگوچەڵەمە دەبێت. هەرلایەكیش كێشەو پشكی خۆی هەیە لەم كێشمەكێشەیەی دەستوردا. نەك هەر یەكێتیو پارتی، بگرە هەموو لایەنەكان.
سیستەمی حوكمڕانیەكەشمان، وا دەهە و نیوێكی هەزارەی سێهەمیشمان تێپەڕاند، سیستەمێكی حوكمڕانیی تەواو سەركەوتوو نیە. بەڵكو گرفتیشی كەم نییە. سیستەمی حوكمڕانی وا و فەلسەفەی سیاسی دەسەڵاتی ئاوها، كە تاقیكردنەوە دەریخست، هەموو جارێك دەبێ سیاسەتی تەوافقییو تەوفیقی بگیرێتەبەرو ئەم حزبو ئەو حزب رازی بكرێ، وەزارەت زیادو وەزارەت كەم بكرێ، هەتا كابینەكان پێكبهێنرێ، ئەمە جگەلەوەی زیاتر لە 15 ساڵە باسی گەندەڵیی، مشەخۆریی، بیروكراتیەتو دانەنانی كەسی شیاو لەشوێنی شیاو دەكرێ، هەموو ئەمانە دەریدەخەن، كە لەبنچینەدا، سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانیی، دەبێ بە پراكتیك بگۆڕێو بكرێتە سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانی هاوچەرخ. ناشكرێ دەستوور هەرجارێك بەپاساوێك، هەڵپەسێردرێ. دەبێ، ئەم مەسەلانە، لەم قۆناغەدا، بكرێنە ستراتیژی سیاسی هێزە سیاسیەكان، بۆئەوەی هەمو لایەك دڵنیابین لەسایەی دەستوری گەلپەسەندی دیموكراسیدا، مافو ئەركەكانمان دیاری بكرێ، لەپەنای سیستەمو فەلسەفی حوكمڕانیشدا، نە وەكو دەسەڵاتو نە وەكو ئۆپۆزسیۆن، دردۆنگ نەبین.
ئەگەر دەستور گەیەنرایە راپرسی گەلپەسەند، ئەگەر سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانیی، لەئاستی ئامانجی دیموكراسی ئەم سەردەمە، ئاڵوگۆڕی بنچینەیی بەسەردا هاتو گرنتی دەستاودەستكردنی دەسەڵات، ئازادی بیروڕا، رەخنەی سیاسیو مافە مەدەنیەكان چەسپێنران، بێگومان هەنگینێ نەك هێزێكی وەكو یەكێتی، كە هێزی پێشمەرگەی هەیەو هاوبەشە لە ئۆباڵی دامەزراندنو ئیدارەدانی حكومەتەكەش، هەروەها نەك پارتی، كە ئەویش هاوبەشە لە كۆی پرۆسەكەو پرسەكانو بەشێكە لە كێشمەكێشەكان، بەڵكو لایەنەكانی ترو گەلەكەمانو رێكخراوە مەدەنیەكانو میدیای ئەهلیش، دڵنیا دەبنو دەكەونە قۆناغێكی ترو لەناو پڕۆسەیەكی ئاسودەبەخشی هاوچەرخدا، درێژە بە خەبات دەدەن.
سەرچاوەی چارەسەرنەكردنی كێشەكانو كێشەی وەزارەتەكان، ئەم مەسەلانەیە كە باسمان كردن. نەك چۆن بڕیاردەدرێ هێز یەكبخرێ، یان چۆنیش یەكناخرێ. كۆی ئەو بڕیارانەی دراون بۆ یەكخستنی دامودەزگاكان، بەدەیان بەرامبەر، لەدوا بڕیارە حەوت خاڵییەكەی سەرۆكی هەرێم زیاترن، بۆ یەكگرتنی هێزی پیشمەرگە. بەڵام بەداخەوە كەمترینی ئەو بڕیارانە جێبەجێ كراون.
رەنگە هەبێ رەخنەی لەسەر ئەم باسانەی ئێمە هەبێ. یان هەشن، رق بەرینەداون، یەكسەر لەبەرامبەر ئەم تەرحانەدا، قوشقی ببن. پاساوەكانیش ئەوەبێ گوایە، جارێ زۆری ماوە، دەستورو فەلسەفەو سیستەمی حوكمڕانیی هاوچەرخ بچەسپێنرێ. بەحساب ماوەی حوكمڕانیمان كەمەو تەمەنمان جارێ ماویەتی. چ لایەك چی ئەڵێو ئەوانەی رقیش بەرینەداون، چی دەنوسن، گەردنیان ئازاد بێ. بەڵام ئێمە یەكێتینو بەرپرسیارێتیمان هەیە. روانگەمان هەیە. ستراتیژمان هەیە. پرنسیپی خۆمان هەیە. نمونەش لەمێژووی نوێدا، زۆرن. كە كەمتر لەماوەی حوكمڕانیی ئێمە، ئەزمونی زۆر سەركەوتون.
مالیزیا، تاقە وڵاتی دنیایە كە بەقۆناغی گوزەری دیموكراسیدا تێنەپەڕیوە، بەسەرۆكایەتی مەهاتیر محەمەد، توانیی سەركەوتنی گەورە بەدەستبێنێو وڵاتەكەی لە وڵاتێكی هەژاری برسییەوە بە 20 ساڵ، كرد بە یەكێك لە وڵاتە هەرە پێشكەوتوەكانی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیاو چووە ریزی پڵنگەكانی ئاسیاشەوە. سەنگافورەش هەر بەهەمان شێوە، كە كێشەی نەتەوایەتیو شۆڕشی تامیلەكانو توندوتیژیی تایفیشی هەیە، ئێستا یەكێكە لە وڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانی جیهان.
كۆریای باشور، لە جەنگی ناوخۆدا وێرانكرا، بەڵام بە چارەكە سەدەیەك، ئێستا یەكێكە لە وڵاتە هەرە پێشكەوتوەكانی تەكنەلۆژیو كۆمەڵایەتیو مەدەنیو دەستوریش.
میرنشینەكانی عەرەبی یەكگرتوو، چارەكە سەدەیەك لەمەوبەر، لەناو دەوارو لە بیابانو دۆخێكی كۆمەڵایەتی نالەباردا ژیانیان دەبردە سەر، نە ئەرزی كشتوكاڵو نە ئاوی خواردنەوەشیان هەبوو، كەچی ئێستا، یەكێك لە وڵاتە هەرە دەوڵەمەندەكانی دنیاو لەڕوی تەلارسازیشەوە، چۆتە ریزی رۆژئاوا. تاقە وڵاتی عەرەبیشە پێش عیراق كە سیستەمی فیدرالیی هەیە لە كەنداودا. هەتا ساڵی 1986 یش هەر میرنشینێك هێزی چەكداری جیاوازی هەبوو، بەڵام ئێستا یەكگرتوون.
بۆچی ئەو وڵاتانە، بەوشێوەیە پێشكەوتن؟ لەبەرئەوەی سیستەمی حوكمڕانییان گۆڕی. پلانی ئابورییان لە پلانێكی دواكەوتووەوە كرد بە پلانێكی هاوچەرخ. بودجەیەكی زۆرو زەبەندیشیان، بۆ زانستو زانیاریو توێژینەوەی زانستیی تەرخانكرد. كاتێك لەڕووی زانستو زانیاریو روناكبیریەوە پێشكەوتن، كێشە سیاسیەكانیان، بەئاسانی چارەسەر كران، یان لە چارەسەركردندان.
ئەو ئەزمونانە بەپێی لێكدانەوەی توێژەرانو ئابوریناسانو زاناكان، ئەو كێشە سیاسیانەی بەدرێژایی مێژوو، سیاسەتو هێزە سیاسیەكان چارەسەریان نەكردوون، ئێستا بە نەخشەی ئابوری زیندو، لەگەڵ تەرخانكردنی بودجەی زۆر بۆ زانستو زانیاری، كێشە سیاسیەكانیشیان چاسەر دەكەن. واتا: زانستو پلانی ئابوری بەهێزو پشت بە ئەقڵ بەستن، بونەتە دەستەبەری پێشكەوتنی گەلانو بوشنەتە مایەی چارەسەركردنی كێشەكان، نەك بەتاقی تەنها بڕیاری سیاسی.
زۆربەی وڵاتانی عەرەبی، لە هەرە وڵاتە دەوڵەمەندەكانی دنیان، بەڵام لەبەرئەوەی بایەخیان بە زانست نەداوەو كەمترین پارەشیان بۆ داهێنانو پەروردەی ئەقڵی داهێنەر تەرخانكردووە، دەبینین بەهەموو توانا ئابوریەكانیانەوە بەقەد وڵاتێكی وەكو تایوان یان مالیزیا یان سریلانكا، پێشنەكەوتون، كە دڵۆپێ نەوتیان نییە، بەڵام دەریایەك لە ئەقڵو داهێنراوی زانستیان هەیە.
ئێمە نائومێد نین، بەڵام هەتا ئێستا، ئومێدی بەهێزیش نەخوڵقاوە. بەڵكو دەرسی گەورەش لە هەڵەكان وەرنەگیراوە. هۆیەكەیشی چەند لەئەستۆی حكومەتو پەرلەمان بێ، ئەوەندەش لەئەستۆی حزبە سیاسیەكانە. بەڵكو میدیای ئەهلیش، دەبێ زۆرتر دیقەت لە مەسەلە بنەڕەتیەكانی دەستورو سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانییو پڕۆسەی دیموكراسی بدەن.
مایەی سەرسوڕمان نییە لەباتی ئەوەی لە زانستو زانكۆكاندا پێشبكەوین، كەچی ساڵ بەساڵ، لە ریزبەندی زانكۆكانی دنیا، پاشدەكەوین. ئێستا لە ریزی سێهەمین هەزاری زانكۆكانی دنیاین. بۆ؟ چونكە ئەمە سیستەمی حوكمڕانییو سیستەمی پەروەردەو سیستەمی زانستو بنەمای پێگەیاندنی ئەقڵمانە. كەچی ئیسرائیل، لە تەواوی دنیادا 12 ملیۆنن، بەڵام 6 زانكۆیان لەریزی (500) زانكۆی پێشكەوتوی جیهاندان. بەڵام لەكوردستاندا، لەبواری زانستیدا، هەر بەجارێ دواكەوتوین. چونكە كەمترین بودجەمان بۆ توێژینەوەی زانستیی تەرخانكردووە. ئەمە لەكاتێكدا لەئەمریكادا، زانكۆی زانستیی تالیك، ساڵانە ملیارێك دۆلاری بۆ تەرخاندەكرێ. هەربۆیە هەتا ئێستا زیاتر لە 30 زانای زانكۆكە خەڵاتی نۆبڵیان وەرگرتووە. بەڵكو لەدوای دووەمین جەنگی جیهانەوە، ئەمریكا زۆرترین خەڵاتە زانستیەكانی نۆبڵی وەرگرتووە. بۆ؟ چونكە دەیان ملیار دۆلار، تەرخانی توێژینەوەی زانستی دەكا.
لەكۆتاییشدا دەڵێین: هێزە سیاسیەكان، با یەكتر قەرزار نەكەین. با لەژێریشەوە چاڵ بۆ یەكتر هەڵنەكەنین. بەڵكو پێویستە تەواوكەری یەكتر بین لەپێناوی چارەسەركردنی كێشە بنەڕەتییەكانی ئەزمونی حوكمڕانیی ئێستامان. كێشە چارەسەرنەكراوەكانیش، دیارن، زۆرمان لەسەر وتوون، بەڵام كەمترین كارمان لەسەر كردوون.
مەلا بەختیار
یەكەمین سەرداری كورد، كە هێزی بەهانای بەشێكی تری كوردستان نارد، سمكۆی شكاك بوو، كە بۆ پشتیوانی حوكمڕانێتی شێخ مەحمود ساڵی (1919) هاتە سلێمانیو پێشوازییەكی شاهانەی لە شارەكەدا لێكرا. تەنانەت یەكەمین سرودی كوردستانیش، بەهۆی پێشوازیلێكردنی سمكۆی شكاكەوە، لەلایەن خوێندكارانی سلێمانیەوە، بەسەرپەرشتی بەهەشتیی رەفیق حیلمی، پێشكەشكرا. دووەمجاریش، دوای پاشەكشەی راپەڕینی بارزانیەكان، بارزانیو بارزانیەكان ساڵی (1945) بۆ پاڵپشتی كۆماری كوردستان، هێزەكەیان گەیاندە شنۆو مەهابادو بۆكانو شارۆچكەكانی تری رۆژهەڵاتی كوردستان. یەكەمین هێزیش بوون لە بەرەی بۆكاندا، پێشیان لە سوپای شا گرتو شەهیدێكو برینداریشیان، بەخشی. سێهەمین هێز، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، ساڵی (1982) سێ هەزار پێشمەرگەی بەهانای رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بردو دەیان شەهیدو برینداریشی كردە قوربانیی ستراتیژی كوردستانی. تەنانەت بارەگاكانی سەركردایەتیش، سەرئەنجامی ئەو بڕیارە شۆڕشگێڕییە لە (خڕی نێوزەنگ، زەڵێ، قوڵە هەرمێ، شێنێ، شاخی مامەندەو.. تاد) لەدەستدران. هەروەها ساڵی (1984)یش، كاتێك دەوڵەتی توركیا هێرشی كردە سەر پەكەكەو پارتی، لە ناوچەی برادۆستو شاخی گارێو سەر سنورەكانی باكورو باشوری كوردستان، یەكێتیی نیشتمانیی بەیاننامەی رەسمیی دەركرد، كە ئامادەیە هێز بنێرێ بەهانای پێشمەرگەو گەریلا لەو ناوچانەدا. ئەمجارەش لەبەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەی داعشدا گەریلاو شەڕڤانانی پەكەكەو پەیەدە لەناوچەی شەنگال و چەند ناوچەیەكی تر بەهانای پێشمەرگەو ئەزموونی دیموكراسی هەرێمی كوردستانی باشورەوە هاتن.
بەڵام ئەم بەشداریكردنانە لە بەشەكانی كوردستان، بەهیمەتی سەردارو هێزە كوردستانیەكان بووە. نەك بە رەزامەندی حكومەتەكان.
دوو هەفتە دەبێ، بڕێك تەمی حزبایەتی، نیشتۆتە سەر ئاسۆی خەباتی نەتەوایەتی. بەهۆی ئاخاوتنێكی بەدیقەت پەخشنەكراوی سەڵاحەدین دەمیرتاشەوە، دەستبەجێ كاردانەوەی سیاسی لەلایەن چەندین حزبەوە، رویداو نیگەرانیشی لەسەرانسەری كوردستان، لێكەوتەوە. سەركردەیەكی پەكەكەش سەبارەت بە شەنگالی دەلال، ئاخاوتنێكی دابوو، دیسان كاردانەوەی بەپەلەی لێكەوتەوە.
پێمانوایە، ئەو وردە كێشانە، هەقوایە، بە دیالۆگ چارەسەر بكرێنو بە كارو كاردانەوە، هەڵوێستیان لەسەر وەرنەگیرێ. چونكە كارو كاردانەوە، لەم هەلومەرجانەدا، مەرج نییە هەموو جارێك نەبێتە مایەی تەقینەوەی كێشەكان. هەموو بەشێك لە بەشەكانی كوردستان، ئێستا گیرۆدەی كێشەیەكی زۆرن، جاروبار ئاخاوتنێكیشمان بەدڵ نەبوو، پێویستە وای چارەسەركەین، دڵی میللەتەكەمان خۆشكات، نەك گەلەكەمان بترسێنینو تەمی رەشی حزبایەتی بەری ئاسۆمان لێ بگرێ. بەتایبەتی هێشتا پەیوەندی حزبە كوردستانییەكان، لەئاستی متمانەی ستراتیژی هاوبەشدا نییە.
بەسوپاسەوە، هیمەتو هەڵمەتی پەكەكەو پەیەدە لە شەنگالو لەهەر شوێنێكی تری كوردستان، بەرزدەنرخێنین. هەتا هەتاشە شانازیی پێوەدەكەین. بەڵام سەرەڕای ئەم پێزانینەش، شەنگال بەشێكی دانەبراوی باشوری كوردستانەو، باشوری كوردستانیش، تەنها پەرلەمانو حكومەتو هێزە كوردستانیەكان، لێی بەرپرسیارن.
سەبارەت بە یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەش، دردۆنگییەك دروستبوو، میدیای ئەهلیش، خۆیان ئاسا قۆزتیانەوە. ئەم سێ بابەتە، لە باكورو رۆژئاوا و یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، خەریكبوو ئومێدی گەورەی نەتەوەییمان، بگێڕێتەوە بۆ هێڵی لەمێژینەی نائومێدی نێوان هێزەكان. ئەمە لەدۆخێكدا، هێشتا كۆبانی گەمارۆدراوە، وا لە توركیاش هەڵمەتی گرتنی سەرۆكەكانی شارەوانیو تێكۆشەران، فراوانتر كرا، شەنگالیش، لەژێر چنگاڵی تاریكپەرستەكاندا. لەكاتێكی ئاوادا، ناكۆكییە بچوكەكان، خەفە بكرێن، چاكترە لەوەی گەورە بكرێن.
ئەگەرچی ئێستاش نیگەرانین، كێشەی كۆنو ناكۆكی تازە، لەنێوان چەند هێزێكی كوردستانی، سەرهەڵبداتەوە. چونكە هێشتا دەستەبەری سیاسیو نەتەوەیی سەرهەڵنەدانو نەتەقینەوەی ئەم كێشانە، دابیننەكراوە. بۆیە بینیمان لەسەر ئاخاوتنی دوو بەرپرسیاری باكورو رۆژئاوا، ئاڵۆزییەكی مەترسیدار دروستبوو. پاشماوەكەیشی لە سەنگەرەكانی پێشمەرگەشدا لە شەنگال هێشتا ماوە. بەڵام دڵیشمان بەوە خۆشە كە زوو ئەو ئاڵۆزییە ئارامكرایەوە. ئومێدەوارین ئەم دەرسە بچووكە، هاندەرمان بێ، بۆئەوەی دەستەبەرە سیاسیو نەتەوەییەكە، بۆ چۆنێتی داڕشتنی پەیوەندییەكی هاوچارەنوس، كە بە كێشەی بچووك، پەیوندییەكان تێكنەچێ، دابین بكەین.
دەربارەی یەكخستنی پێشمەرگە. یەكێتی بێ تەمومژ لەگەڵ یەكخستنی پێشمەرگەدایە. لەپشتی پەردە چی وتراوەو چی دەوترێ، پەیامە نهێنییەكان چۆن ئاڵوگۆڕ دەكرێ، لێكدانەوە بۆ وتارەكان، چەند نابەرپرسانە بێ، هیچی ئەمە لە رێبازی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ناگۆڕێ، كە یەكخستنی پێشمەرگە، ئامانجمانە. بەڵام دەمانەوێ بە دەرسوەرگرتن لە جێبەجێنەبوونی بڕیارەكانی پێشوو، پێشتر پڕۆژەیەكی هاوبەش هەبێ بۆ تاوتوێكردن، لەگەڵ پارتیدا گەڵاڵەی بكەین، پێشمانخۆشە هەموو هێزەكانی تریش بە چ شێوەیەك دەگونجێ بەشداری ئەو گەڵاڵەبوونە بن، ئینجا ئەمجارە دوا بڕیار بدەین. لەمبارەیەوە بەڕەسمی سەرۆكو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستانمان ئاگادار كردووە. بۆئەوەی رونتر بیروبۆچونەكەمان رۆشن بێ، دەڵێین:
- تەنها هێزی پێشمەرگەمان یەكنەخستووە؟
- ئەی وەزارەتی ناوخۆ؟
- ئەی وەزارەتی دارایی؟
- ئەی دەزگاكانی ئاسایش؟
- ئەی كێشەكانی نەوتو وەزارەتی سامانە سروشتیەكانو فرۆشتنو داهاتی نەوت؟
- ئەی كۆنترڵكردنی پارێزگاكانو قائیمقامیەتەكانو بەڕێوەبەری ناحیەكانو دامودەزگاكانی تر لەلایەن یەكێتیو پارتیەوە؟
- ئەی دنەدانی ئەم هەموو راگەیاندنە ناڕەسمییەو، رشتنی رقی دەروونی بەیەكترو بە بەرپرسان؟
- ئەی سیستەمی نەگونجاوی حوكمڕانیی لەگەڵ سەردەمەكە؟
- لە هەموویشی گرنگتر، ئەی دەستور؟!
ئاشكرایە، لەساڵی 1991-ـەوە، چەندین تاقیكردنەوەی یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، لەئارادایە. بەڵام هیچی سەرینەگرت. بڕیاری بەرێز سەرۆكی هەرێمیش (2012) بەداخەوە هەر سەرینەگرت. بۆ؟
چونكە.. ئەم ئەزمونەی ئێمە، لەم قۆناغە گوزەرەی دیموكراسیەدا، چەند كاری مێژوویی گەورەی ئەنجامداوە، نیوەی ئەوەش كەمتەرخەمیی هەیە، وەكو:
مەرجەعی هەموو حكومەتێكی دنیا، دەستوورە. (24) ساڵە باسی دەستوور لە باشوری كوردستان لەئارادایە، زیاتر لە (14) ساڵیشە خەریكی رەشنوسی دەستورین. چەند جارێكیش ئەم رەشنوسی دەستورە، ئاڵوگۆڕی پێكراوە. كەچی هێشتا هیچ حزبێك دڵنیا نییە دەستوری كوردستان دوابڕیاری چۆن لەسەردەدرێ! ئەزمونێك نەتوانێ لەو هەموو ساڵەدا كێشەی دەستوور چارەسەر بكاو بیكاتە سەرچاوەی هەموو یاساكانو چۆنێتی رێكخستنو یەكخستنی دامودەزگاكان، بێگومان لەبەرامبەر یەكخستنی 3 وەزارەتی هەستیاردا (پێشمەرگە، ناوخۆ، دارایی) دوچاری تەنگوچەڵەمە دەبێت. هەرلایەكیش كێشەو پشكی خۆی هەیە لەم كێشمەكێشەیەی دەستوردا. نەك هەر یەكێتیو پارتی، بگرە هەموو لایەنەكان.
سیستەمی حوكمڕانیەكەشمان، وا دەهە و نیوێكی هەزارەی سێهەمیشمان تێپەڕاند، سیستەمێكی حوكمڕانیی تەواو سەركەوتوو نیە. بەڵكو گرفتیشی كەم نییە. سیستەمی حوكمڕانی وا و فەلسەفەی سیاسی دەسەڵاتی ئاوها، كە تاقیكردنەوە دەریخست، هەموو جارێك دەبێ سیاسەتی تەوافقییو تەوفیقی بگیرێتەبەرو ئەم حزبو ئەو حزب رازی بكرێ، وەزارەت زیادو وەزارەت كەم بكرێ، هەتا كابینەكان پێكبهێنرێ، ئەمە جگەلەوەی زیاتر لە 15 ساڵە باسی گەندەڵیی، مشەخۆریی، بیروكراتیەتو دانەنانی كەسی شیاو لەشوێنی شیاو دەكرێ، هەموو ئەمانە دەریدەخەن، كە لەبنچینەدا، سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانیی، دەبێ بە پراكتیك بگۆڕێو بكرێتە سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانی هاوچەرخ. ناشكرێ دەستوور هەرجارێك بەپاساوێك، هەڵپەسێردرێ. دەبێ، ئەم مەسەلانە، لەم قۆناغەدا، بكرێنە ستراتیژی سیاسی هێزە سیاسیەكان، بۆئەوەی هەمو لایەك دڵنیابین لەسایەی دەستوری گەلپەسەندی دیموكراسیدا، مافو ئەركەكانمان دیاری بكرێ، لەپەنای سیستەمو فەلسەفی حوكمڕانیشدا، نە وەكو دەسەڵاتو نە وەكو ئۆپۆزسیۆن، دردۆنگ نەبین.
ئەگەر دەستور گەیەنرایە راپرسی گەلپەسەند، ئەگەر سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانیی، لەئاستی ئامانجی دیموكراسی ئەم سەردەمە، ئاڵوگۆڕی بنچینەیی بەسەردا هاتو گرنتی دەستاودەستكردنی دەسەڵات، ئازادی بیروڕا، رەخنەی سیاسیو مافە مەدەنیەكان چەسپێنران، بێگومان هەنگینێ نەك هێزێكی وەكو یەكێتی، كە هێزی پێشمەرگەی هەیەو هاوبەشە لە ئۆباڵی دامەزراندنو ئیدارەدانی حكومەتەكەش، هەروەها نەك پارتی، كە ئەویش هاوبەشە لە كۆی پرۆسەكەو پرسەكانو بەشێكە لە كێشمەكێشەكان، بەڵكو لایەنەكانی ترو گەلەكەمانو رێكخراوە مەدەنیەكانو میدیای ئەهلیش، دڵنیا دەبنو دەكەونە قۆناغێكی ترو لەناو پڕۆسەیەكی ئاسودەبەخشی هاوچەرخدا، درێژە بە خەبات دەدەن.
سەرچاوەی چارەسەرنەكردنی كێشەكانو كێشەی وەزارەتەكان، ئەم مەسەلانەیە كە باسمان كردن. نەك چۆن بڕیاردەدرێ هێز یەكبخرێ، یان چۆنیش یەكناخرێ. كۆی ئەو بڕیارانەی دراون بۆ یەكخستنی دامودەزگاكان، بەدەیان بەرامبەر، لەدوا بڕیارە حەوت خاڵییەكەی سەرۆكی هەرێم زیاترن، بۆ یەكگرتنی هێزی پیشمەرگە. بەڵام بەداخەوە كەمترینی ئەو بڕیارانە جێبەجێ كراون.
رەنگە هەبێ رەخنەی لەسەر ئەم باسانەی ئێمە هەبێ. یان هەشن، رق بەرینەداون، یەكسەر لەبەرامبەر ئەم تەرحانەدا، قوشقی ببن. پاساوەكانیش ئەوەبێ گوایە، جارێ زۆری ماوە، دەستورو فەلسەفەو سیستەمی حوكمڕانیی هاوچەرخ بچەسپێنرێ. بەحساب ماوەی حوكمڕانیمان كەمەو تەمەنمان جارێ ماویەتی. چ لایەك چی ئەڵێو ئەوانەی رقیش بەرینەداون، چی دەنوسن، گەردنیان ئازاد بێ. بەڵام ئێمە یەكێتینو بەرپرسیارێتیمان هەیە. روانگەمان هەیە. ستراتیژمان هەیە. پرنسیپی خۆمان هەیە. نمونەش لەمێژووی نوێدا، زۆرن. كە كەمتر لەماوەی حوكمڕانیی ئێمە، ئەزمونی زۆر سەركەوتون.
مالیزیا، تاقە وڵاتی دنیایە كە بەقۆناغی گوزەری دیموكراسیدا تێنەپەڕیوە، بەسەرۆكایەتی مەهاتیر محەمەد، توانیی سەركەوتنی گەورە بەدەستبێنێو وڵاتەكەی لە وڵاتێكی هەژاری برسییەوە بە 20 ساڵ، كرد بە یەكێك لە وڵاتە هەرە پێشكەوتوەكانی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیاو چووە ریزی پڵنگەكانی ئاسیاشەوە. سەنگافورەش هەر بەهەمان شێوە، كە كێشەی نەتەوایەتیو شۆڕشی تامیلەكانو توندوتیژیی تایفیشی هەیە، ئێستا یەكێكە لە وڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانی جیهان.
كۆریای باشور، لە جەنگی ناوخۆدا وێرانكرا، بەڵام بە چارەكە سەدەیەك، ئێستا یەكێكە لە وڵاتە هەرە پێشكەوتوەكانی تەكنەلۆژیو كۆمەڵایەتیو مەدەنیو دەستوریش.
میرنشینەكانی عەرەبی یەكگرتوو، چارەكە سەدەیەك لەمەوبەر، لەناو دەوارو لە بیابانو دۆخێكی كۆمەڵایەتی نالەباردا ژیانیان دەبردە سەر، نە ئەرزی كشتوكاڵو نە ئاوی خواردنەوەشیان هەبوو، كەچی ئێستا، یەكێك لە وڵاتە هەرە دەوڵەمەندەكانی دنیاو لەڕوی تەلارسازیشەوە، چۆتە ریزی رۆژئاوا. تاقە وڵاتی عەرەبیشە پێش عیراق كە سیستەمی فیدرالیی هەیە لە كەنداودا. هەتا ساڵی 1986 یش هەر میرنشینێك هێزی چەكداری جیاوازی هەبوو، بەڵام ئێستا یەكگرتوون.
بۆچی ئەو وڵاتانە، بەوشێوەیە پێشكەوتن؟ لەبەرئەوەی سیستەمی حوكمڕانییان گۆڕی. پلانی ئابورییان لە پلانێكی دواكەوتووەوە كرد بە پلانێكی هاوچەرخ. بودجەیەكی زۆرو زەبەندیشیان، بۆ زانستو زانیاریو توێژینەوەی زانستیی تەرخانكرد. كاتێك لەڕووی زانستو زانیاریو روناكبیریەوە پێشكەوتن، كێشە سیاسیەكانیان، بەئاسانی چارەسەر كران، یان لە چارەسەركردندان.
ئەو ئەزمونانە بەپێی لێكدانەوەی توێژەرانو ئابوریناسانو زاناكان، ئەو كێشە سیاسیانەی بەدرێژایی مێژوو، سیاسەتو هێزە سیاسیەكان چارەسەریان نەكردوون، ئێستا بە نەخشەی ئابوری زیندو، لەگەڵ تەرخانكردنی بودجەی زۆر بۆ زانستو زانیاری، كێشە سیاسیەكانیشیان چاسەر دەكەن. واتا: زانستو پلانی ئابوری بەهێزو پشت بە ئەقڵ بەستن، بونەتە دەستەبەری پێشكەوتنی گەلانو بوشنەتە مایەی چارەسەركردنی كێشەكان، نەك بەتاقی تەنها بڕیاری سیاسی.
زۆربەی وڵاتانی عەرەبی، لە هەرە وڵاتە دەوڵەمەندەكانی دنیان، بەڵام لەبەرئەوەی بایەخیان بە زانست نەداوەو كەمترین پارەشیان بۆ داهێنانو پەروردەی ئەقڵی داهێنەر تەرخانكردووە، دەبینین بەهەموو توانا ئابوریەكانیانەوە بەقەد وڵاتێكی وەكو تایوان یان مالیزیا یان سریلانكا، پێشنەكەوتون، كە دڵۆپێ نەوتیان نییە، بەڵام دەریایەك لە ئەقڵو داهێنراوی زانستیان هەیە.
ئێمە نائومێد نین، بەڵام هەتا ئێستا، ئومێدی بەهێزیش نەخوڵقاوە. بەڵكو دەرسی گەورەش لە هەڵەكان وەرنەگیراوە. هۆیەكەیشی چەند لەئەستۆی حكومەتو پەرلەمان بێ، ئەوەندەش لەئەستۆی حزبە سیاسیەكانە. بەڵكو میدیای ئەهلیش، دەبێ زۆرتر دیقەت لە مەسەلە بنەڕەتیەكانی دەستورو سیستەمو فەلسەفەی حوكمڕانییو پڕۆسەی دیموكراسی بدەن.
مایەی سەرسوڕمان نییە لەباتی ئەوەی لە زانستو زانكۆكاندا پێشبكەوین، كەچی ساڵ بەساڵ، لە ریزبەندی زانكۆكانی دنیا، پاشدەكەوین. ئێستا لە ریزی سێهەمین هەزاری زانكۆكانی دنیاین. بۆ؟ چونكە ئەمە سیستەمی حوكمڕانییو سیستەمی پەروەردەو سیستەمی زانستو بنەمای پێگەیاندنی ئەقڵمانە. كەچی ئیسرائیل، لە تەواوی دنیادا 12 ملیۆنن، بەڵام 6 زانكۆیان لەریزی (500) زانكۆی پێشكەوتوی جیهاندان. بەڵام لەكوردستاندا، لەبواری زانستیدا، هەر بەجارێ دواكەوتوین. چونكە كەمترین بودجەمان بۆ توێژینەوەی زانستیی تەرخانكردووە. ئەمە لەكاتێكدا لەئەمریكادا، زانكۆی زانستیی تالیك، ساڵانە ملیارێك دۆلاری بۆ تەرخاندەكرێ. هەربۆیە هەتا ئێستا زیاتر لە 30 زانای زانكۆكە خەڵاتی نۆبڵیان وەرگرتووە. بەڵكو لەدوای دووەمین جەنگی جیهانەوە، ئەمریكا زۆرترین خەڵاتە زانستیەكانی نۆبڵی وەرگرتووە. بۆ؟ چونكە دەیان ملیار دۆلار، تەرخانی توێژینەوەی زانستی دەكا.
لەكۆتاییشدا دەڵێین: هێزە سیاسیەكان، با یەكتر قەرزار نەكەین. با لەژێریشەوە چاڵ بۆ یەكتر هەڵنەكەنین. بەڵكو پێویستە تەواوكەری یەكتر بین لەپێناوی چارەسەركردنی كێشە بنەڕەتییەكانی ئەزمونی حوكمڕانیی ئێستامان. كێشە چارەسەرنەكراوەكانیش، دیارن، زۆرمان لەسەر وتوون، بەڵام كەمترین كارمان لەسەر كردوون.
مەلا بەختیار