نەوەد ساڵا كەوتۆتە نێوان
هەڵوەشاندنەوەی سیستمی خەلافەت لەتوركیا لەساڵی 1924و زیندووكردنەوەی
لەموسڵ لەساڵی 2014 لەسەر دەستی ئەبوبەكری بەغدادیی سەرۆكی رێكخراوی داعش.
لەڕاستیشدا دەستەواژەی «زیندووكردنەوە» پڕ بەپێستی وشەكە نییەو زۆرتر وەك
گوزارەیەكی مەجازی بەكار دەهێنرێ، چونكە چەند ساڵێك پاش هەڵوەشاندنەوەی
خەلافەت، جیهانی ئیسلام مەسەلەی زیندووكردنەوەی خەلافەتی لەبیری خۆی
بردەوەو سەرقاڵی مشورخواردنی كاروباری خۆی بوو.بەڵام ئەمە بەم مانایە نییە كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەساڵی 1924 بەشێوەیەكی ئاسایی تێپەڕیوە. لانیكەم لەسێ وڵاتدا، كە بریتین لەمیسرو كوردستانی باكوورو هیندستان، رووداوەكە رەنگدانەوەی گەورەی هەبوو. بەكردەوە، دوو فاكتەری سەرەكی رۆڵێكی دیاریان لەڕەتكردنەوەی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتدا هەبوو. یەكەمیان راهاتنی موسڵمان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ لەسەر بوونی مەرجەعێكی باڵا بۆ جیهانی ئیسلام كە خۆی لەخەلیفەدا دەبینییەوە. دووەمیشیان ئەوە بوو كە زۆربەی هەرە زۆری موسڵمانان وا تێگەیشتبوون كە خەلافەت بەشێكی ستراكتۆری ئایین پێكدێنێ‌‌و لەم سۆنگەیەوە پێیان وابوو هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت دەبێتە مایەی لەق كردنی ستراكتۆری گشتیی ئایین، بەڵام مایەی تێڕامانە كە جیهانی ئیسلام لەماوەی دە ساڵدا لەسەر نەبوونی خەلیفە راهات‌و بەشێوەیەكی پرەگماتییانە هەڵسوكەوتی لەگەڵدا كرد. لەناو موسڵماناندا، سێ گەل كە بریتین لەمیسرییەكان‌و كوردو موسڵمانانی هیندستان، بەشێوەیەكی جیاواز لەگەلانی تری موسڵمان مامەڵەیان لەگەڵا مەسەلەكەدا كردووە.
كێشمەكێشی خەلافەت
لەمیسر، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت هەرایەكی زۆری لەسەر ئاستی چینی سیاسی‌و جەماوەر نایەوە. هەر لەم سەروبەندەدا پاشا فوئاد مەسەلەی خەلیفایەتی لەكەللەی داو كەوتە كاركردن بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەكەو گواستنەوەی خەلافەت لەئیستانبوڵەوە بۆ قاهیرە. بۆ پاشا فوئاد‌و بەشێكی میسرییەكان مەسەلەكە ئەوەندەی رووخساری «گێڕانەوەی» خەلافەتی بۆ میسر وەرگرتبوو، ئەوەندە رووخساری «گواستنەوەی» وەرنەگرتبوو. مەسەلەكەش بنەمایەكی مێژوویی هەیە، چونكە كاتێك سوڵتان سەلیمی یەكەمی عوسمانی لەسەرەتای سەدەی شانزەهەمدا میسری داگیر كرد، شەرعیەتی خەلافەتی لەخەلیفە عەباسییەكەی میسر وەرگرت‌و لەگەڵا خۆیدا بردی بۆ ئیستانبوڵ. بۆیە، زیندووكردنەوەی خەلافەت لەمیسر، وەك گێڕانەوەی وابوو بۆ ئەو شوێنەی بەزۆر لێی سەنرابوو.
دەرەبەگ‌و زەویدارە گەورەكان پێیان خۆش بوو پاشا فوئاد ئەركی خەلافەت بگرێتە ئەستۆ. خودی پاشا بەگونجاوی دەزانی ئەركەكە بگرێتە ئەستۆ. لانیكەم بۆ بەرپەرچدانەوەی ئۆپۆزیسیۆن بەسەرۆكایەتیی سەعد زەغلول‌و بۆ رێگرتن بەیەكجارەكی لەگۆڕینی سیستمی پاشایەتی بۆ سیستمی كۆماری، چونكە وەك مێژووی خەلافەت نیشانی داوە، خەلافەت بۆ پاشایەتی تا بۆ كۆمار گونجاوترە.
پاشا فوئاد، بۆ زیادكردنی دەسەڵاتەكانی، پێویستی بەخەلافەت نەبوو، چونكە دەستووری 1923 دەسەڵاتی پێویست‌و خوازراوی پێ بەخشیبوو، بەڵام نازناوی خەلیفە دەیتوانی رێزێكی زۆرتری لەجیهانی ئیسلام بۆ پەیدا بكات. بۆیە، دەكرێ لەو گۆشەنیگایەوە سەیری هەوڵدانەكەی بكرێ كە ئەو بۆ خزمەتكردنی ئایین خەلافەتی نەویستووە، بەڵكو تەنها بۆ فیزو لافی گەورەیی لێدان ویستوویەتی. پاشا فوئاد عەرەبیی بەچاكی نەدەزانی‌و قورئانیشی بەچاكی پێ نەدەخوێنرایەوەو زۆر كەمی لێ تێدەگەیشت، بەڵام بەدڵنیاییەوە پێگەی خەلافەت، پێگەی پاشایەتییەكەی سەقامگیرتر دەكرد.
بەخشینی خەلافەت بەپاشا فوئاد لەناو چینی مەلاكاندا لایەنگرێكی زۆری هەبوو، لەوانە محەمەد رەشید رەزاو محەمەد حسێن هەیكەل‌و ژمارەیەكی زۆری دەرچووەكانی ئەزهەر، بەڵام نەیاریشی هەبوو، دیارترینیان عەلی عەبدولرەزاق بوو كە بەدەركردنی كتێبـی «ئیسلام‌و بنەماكانی حوكمڕانی» هەرایەكی گەورەی نایەوە، چونكە تێیدا وتبووی خەلافەت پەیوەندی بەبنەماكانی ئیسلامەوە نییەو تەنانەت حوكمڕانیی ئەبوبەكرو عومەرو عوسمان‌و عەلیش حوكمڕانییەكی «نا ئایینی» بووە.
بەریتانیا هیچ هەڵوێستێكی لەدژی بەخەلیفەبوونی پاشا فوئاد دەرنەبڕیوە، بەڵام بەدڵنیاییەوە پێی خۆش نەبووە خەلیفایەتی زیندوو بكرێتەوە. ئەوەی ئەمە ساغ دەكاتەوە، ئەوەیە كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت یەكێك لەمەرجە نهێنییەكانی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر بووە كە بەهۆیەوە دەبوایە دوو دەوڵەت لەرۆژهەڵاتی توركیا، یەكێك بۆ كوردو ئەوەی تر بۆ ئەرمەن، پێك بهێنرێ. پێداگرتنی بەریتانیا لەسەر هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی هیچ بوارێك بۆ پشتگیری كردنی زیندووكردنەوەی لەمیسر ناهێڵێتەوە.
بەهەر حاڵا، پاش مشتومڕێكی توندو گەرم‌وگوڕ كە دووراییەكی كۆمەڵایەتیی وەرگرتبوو، پاشا فوئاد بەشێوەیەكی كتوپڕو پێشبینی نەكراو لەوەرگرتنی خەلافەت پەشیمان بۆوە. سەرچاوەكان ئاماژەی روونیان بۆ هۆكانی پەشیمانبوونەوەی نییە، بەڵام دەشێ بەریتانیا لەچوارچێوەی دیپلۆماسیەتە نهێنییەكەیدا سەركەوتوو بووبێ لەپەشیمان كردنەوەی.
بەڵام یەكێك لەگەورەترین كاردانەوەكانی دژ بەهەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی، لەساڵی 1928دا دەبینرێ، كاتێك حەسەن بەننا لەشاری ئیسماعیلیە كۆمەڵەی ئیخوان موسڵمینی دامەزراند. ئەم رێكخراوە كە لەساڵانی دواتر كاریگەرییەكی زۆری لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی‌و هەڵسوڕانی كۆمەڵایەتی دەبێ، تەنها پاش چوار ساڵا لەهەڵوەشاندنەوەی خەلافەت سەری هەڵدا. بەدڵنیاییەوە ئەگەر خەلافەت لەتوركیا هەڵنەوەشێنرایەتەوە، رێكخراوی ئیخوان موسڵمین لەمیسر دانەدەمەزرا، یاخود لانیكەم زۆر درەنگ، لەساڵانی چلەكان‌و پەنجاكاندا، دادەمەزرا.
لەمیسر، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت هەرایەكی زۆری لەسەر ئاستی چینی سیاسی‌و جەماوەر نایەوە. هەر لەم سەروبەندەدا پاشا فوئاد مەسەلەی خەلیفایەتی لەكەللەی داو كەوتە كاركردن بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەكەو گواستنەوەی خەلافەت لەئیستانبوڵەوە بۆ قاهیرە. بۆ پاشا فوئاد‌و بەشێكی میسرییەكان مەسەلەكە ئەوەندەی رووخساری «گێڕانەوەی» خەلافەتی بۆ میسر وەرگرتبوو، ئەوەندە رووخساری «گواستنەوەی» وەرنەگرتبوو. مەسەلەكەش بنەمایەكی مێژوویی هەیە، چونكە كاتێك سوڵتان سەلیمی یەكەمی عوسمانی لەسەرەتای سەدەی شانزەهەمدا میسری داگیر كرد، شەرعیەتی خەلافەتی لەخەلیفە عەباسییەكەی میسر وەرگرت‌و لەگەڵا خۆیدا بردی بۆ ئیستانبوڵ. بۆیە، زیندووكردنەوەی خەلافەت لەمیسر، وەك گێڕانەوەی وابوو بۆ ئەو شوێنەی بەزۆر لێی سەنرابوو.
دەرەبەگ‌و زەویدارە گەورەكان پێیان خۆش بوو پاشا فوئاد ئەركی خەلافەت بگرێتە ئەستۆ. خودی پاشا بەگونجاوی دەزانی ئەركەكە بگرێتە ئەستۆ. لانیكەم بۆ بەرپەرچدانەوەی ئۆپۆزیسیۆن بەسەرۆكایەتیی سەعد زەغلول‌و بۆ رێگرتن بەیەكجارەكی لەگۆڕینی سیستمی پاشایەتی بۆ سیستمی كۆماری، چونكە وەك مێژووی خەلافەت نیشانی داوە، خەلافەت بۆ پاشایەتی تا بۆ كۆمار گونجاوترە.
پاشا فوئاد، بۆ زیادكردنی دەسەڵاتەكانی، پێویستی بەخەلافەت نەبوو، چونكە دەستووری 1923 دەسەڵاتی پێویست‌و خوازراوی پێ بەخشیبوو، بەڵام نازناوی خەلیفە دەیتوانی رێزێكی زۆرتری لەجیهانی ئیسلام بۆ پەیدا بكات. بۆیە، دەكرێ لەو گۆشەنیگایەوە سەیری هەوڵدانەكەی بكرێ كە ئەو بۆ خزمەتكردنی ئایین خەلافەتی نەویستووە، بەڵكو تەنها بۆ فیزو لافی گەورەیی لێدان ویستوویەتی. پاشا فوئاد عەرەبیی بەچاكی نەدەزانی‌و قورئانیشی بەچاكی پێ نەدەخوێنرایەوەو زۆر كەمی لێ تێدەگەیشت، بەڵام بەدڵنیاییەوە پێگەی خەلافەت، پێگەی پاشایەتییەكەی سەقامگیرتر دەكرد.
بەخشینی خەلافەت بەپاشا فوئاد لەناو چینی مەلاكاندا لایەنگرێكی زۆری هەبوو، لەوانە محەمەد رەشید رەزاو محەمەد حسێن هەیكەل‌و ژمارەیەكی زۆری دەرچووەكانی ئەزهەر، بەڵام نەیاریشی هەبوو، دیارترینیان عەلی عەبدولرەزاق بوو كە بەدەركردنی كتێبـی «ئیسلام‌و بنەماكانی حوكمڕانی» هەرایەكی گەورەی نایەوە، چونكە تێیدا وتبووی خەلافەت پەیوەندی بەبنەماكانی ئیسلامەوە نییەو تەنانەت حوكمڕانیی ئەبوبەكرو عومەرو عوسمان‌و عەلیش حوكمڕانییەكی «نا ئایینی» بووە.
بەریتانیا هیچ هەڵوێستێكی لەدژی بەخەلیفەبوونی پاشا فوئاد دەرنەبڕیوە، بەڵام بەدڵنیاییەوە پێی خۆش نەبووە خەلیفایەتی زیندوو بكرێتەوە. ئەوەی ئەمە ساغ دەكاتەوە، ئەوەیە كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت یەكێك لەمەرجە نهێنییەكانی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر بووە كە بەهۆیەوە دەبوایە دوو دەوڵەت لەرۆژهەڵاتی توركیا، یەكێك بۆ كوردو ئەوەی تر بۆ ئەرمەن، پێك بهێنرێ. پێداگرتنی بەریتانیا لەسەر هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی هیچ بوارێك بۆ پشتگیری كردنی زیندووكردنەوەی لەمیسر ناهێڵێتەوە.
بەهەر حاڵا، پاش مشتومڕێكی توندو گەرم‌وگوڕ كە دووراییەكی كۆمەڵایەتیی وەرگرتبوو، پاشا فوئاد بەشێوەیەكی كتوپڕو پێشبینی نەكراو لەوەرگرتنی خەلافەت پەشیمان بۆوە. سەرچاوەكان ئاماژەی روونیان بۆ هۆكانی پەشیمانبوونەوەی نییە، بەڵام دەشێ بەریتانیا لەچوارچێوەی دیپلۆماسیەتە نهێنییەكەیدا سەركەوتوو بووبێ لەپەشیمان كردنەوەی.
بەڵام یەكێك لەگەورەترین كاردانەوەكانی دژ بەهەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی، لەساڵی 1928دا دەبینرێ، كاتێك حەسەن بەننا لەشاری ئیسماعیلیە كۆمەڵەی ئیخوان موسڵمینی دامەزراند. ئەم رێكخراوە كە لەساڵانی دواتر كاریگەرییەكی زۆری لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی‌و هەڵسوڕانی كۆمەڵایەتی دەبێ، تەنها پاش چوار ساڵا لەهەڵوەشاندنەوەی خەلافەت سەری هەڵدا. بەدڵنیاییەوە ئەگەر خەلافەت لەتوركیا هەڵنەوەشێنرایەتەوە، رێكخراوی ئیخوان موسڵمین لەمیسر دانەدەمەزرا، یاخود لانیكەم زۆر درەنگ، لەساڵانی چلەكان‌و پەنجاكاندا، دادەمەزرا.
هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت و شۆڕشی كورد
كاتێك مستەفا كەمال ئەتاتورك لەساڵی 1924 خەلافەتی هەڵوەشاندەوە، پەی بەوە بردبوو كە ئەم كارەی دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەجیهانی ئیسلام لێ دەكەوێتەوەو لەناو توركیاش بەرهەڵستی دەكرێ، بەڵام پێشبینی نەدەكرد هاووڵاتییەكانی بۆ گێڕانەوەی خەلافەت شۆڕش بكەن. بەكردەوە، نیوەی پێشبینییەكەی راست دەرچوو، چونكە هاووڵاتییە توركەكانی بۆ گێڕانەوەی خەلافەت شۆڕشیان نەكرد، بەڵام هاووڵاتییە كوردەكانی بڕیارەكەیان رەت كردەوەو بڕیاریاندا بەچەك رووبەڕووی ببنەوە.
ئەگەرچی ئەدەبیاتی نەتەوەییمان جەخت دەكاتە سەر رووخساری نەتەوەیی شۆڕشی ساڵی 1925ی كوردی باكوور بەسەركردایەتیی شێخ سەعید پیران، بەڵام هاندەری ئایینی لەم شۆڕشەدا فاكتەرێك نییە كە بتوانرێ بشاردرێتەوە. ئەمەش نیشانی دەدا كە مێژووی سیاسیمان پێویستی بەپێداچوونەوەیەكی ریشەیی‌و رەخنەگرانەیە. دەبێ مێژوو، وەك ئەوەی كە بووە، نەك وەك ئەوەی كە دەخوازرێ، تاوتوێ بكرێت.
ساڵێك پێش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، توركیا لەساڵی 1923 لە»لۆزان» رێككەوتننامەی لەگەڵا هاوپەیمانان واژۆ كرد، تێیدا مافی دروستكردنی دەوڵەت بەپێی پەیمانی سیڤەر لەكوردی باكوور سەنرایەوە. مایەی تێڕامانە كە كوردی باكوور لەكاتی واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزاندا هیچ بەرهەڵستییەكی نەنواندەوەو پێی لەسەر پەیمانی سیڤەر دانەگرتەوە، كەچی ساڵێك پاش هەڵوەشاندەنەوەی خەلافەت، گەورەترین شۆڕش لەكوردستان لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم هەڵگیرسا. شۆڕشەكە ئەم پرسیارە لەبەردەمماندا قوت دەكاتەوە كە بۆچی كورد لەدژی هەڵوەشاندەوەی پەیمانی سیڤەر شۆڕشی نەكردووە، كەچی لەدژی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت شۆڕشی كردووە؟
گومانی تێدا نییە كە فاكتەری نەتەوەیی لەشۆڕشی 1925 فاكتەرێكی ون نییە، بەڵام هەرچۆنێك هەڵسەنگاندن بۆ مەسەلەكە بكرێ، لەسەرەنجامدا هەر ئەوە دەردەكەوێ كە فاكتەری نەتەوەیی، بە بەراورد لەگەڵا فاكتەری ئایینی، فاكتەرە لاوازەكە بووە. ئەگەرچی سەركردایەتیی شۆڕشەكە گوزارشت لەهاوپەیمانییەكی ئایینی- نەتەوەیی دەكات، بەڵام لەسۆنگەی لاوازیی چینی بورژوازییەوە، رۆڵی سەركردە لیبراڵەكان كە ڕەچەڵەكی زۆربەیان دەچێتەوە سەر زەویدارو دەرەبەگە گەورەكانی دانیشتووی شارەكان، لەشۆڕشەكەدا وەك رۆڵێكی لاوەكی ماوەتەوە. سەركردایەتیی راستەقینە زۆرتر لەدەستی شێخە نەقشبەندییەكاندا بوو. هەر لەسەر دەستی ئەوانیش شۆڕشەكە بەرگێكی سوننەگەرای لەخۆیەوە پێچاو وای كرد كوردە عەلەوییەكان بەشداریی تێدا نەكەن، بگرە دژایەتیشی بكەن.
كاتێك مستەفا كەمال ئەتاتورك لەساڵی 1924 خەلافەتی هەڵوەشاندەوە، پەی بەوە بردبوو كە ئەم كارەی دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەجیهانی ئیسلام لێ دەكەوێتەوەو لەناو توركیاش بەرهەڵستی دەكرێ، بەڵام پێشبینی نەدەكرد هاووڵاتییەكانی بۆ گێڕانەوەی خەلافەت شۆڕش بكەن. بەكردەوە، نیوەی پێشبینییەكەی راست دەرچوو، چونكە هاووڵاتییە توركەكانی بۆ گێڕانەوەی خەلافەت شۆڕشیان نەكرد، بەڵام هاووڵاتییە كوردەكانی بڕیارەكەیان رەت كردەوەو بڕیاریاندا بەچەك رووبەڕووی ببنەوە.
ئەگەرچی ئەدەبیاتی نەتەوەییمان جەخت دەكاتە سەر رووخساری نەتەوەیی شۆڕشی ساڵی 1925ی كوردی باكوور بەسەركردایەتیی شێخ سەعید پیران، بەڵام هاندەری ئایینی لەم شۆڕشەدا فاكتەرێك نییە كە بتوانرێ بشاردرێتەوە. ئەمەش نیشانی دەدا كە مێژووی سیاسیمان پێویستی بەپێداچوونەوەیەكی ریشەیی‌و رەخنەگرانەیە. دەبێ مێژوو، وەك ئەوەی كە بووە، نەك وەك ئەوەی كە دەخوازرێ، تاوتوێ بكرێت.
ساڵێك پێش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، توركیا لەساڵی 1923 لە»لۆزان» رێككەوتننامەی لەگەڵا هاوپەیمانان واژۆ كرد، تێیدا مافی دروستكردنی دەوڵەت بەپێی پەیمانی سیڤەر لەكوردی باكوور سەنرایەوە. مایەی تێڕامانە كە كوردی باكوور لەكاتی واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزاندا هیچ بەرهەڵستییەكی نەنواندەوەو پێی لەسەر پەیمانی سیڤەر دانەگرتەوە، كەچی ساڵێك پاش هەڵوەشاندەنەوەی خەلافەت، گەورەترین شۆڕش لەكوردستان لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم هەڵگیرسا. شۆڕشەكە ئەم پرسیارە لەبەردەمماندا قوت دەكاتەوە كە بۆچی كورد لەدژی هەڵوەشاندەوەی پەیمانی سیڤەر شۆڕشی نەكردووە، كەچی لەدژی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت شۆڕشی كردووە؟
گومانی تێدا نییە كە فاكتەری نەتەوەیی لەشۆڕشی 1925 فاكتەرێكی ون نییە، بەڵام هەرچۆنێك هەڵسەنگاندن بۆ مەسەلەكە بكرێ، لەسەرەنجامدا هەر ئەوە دەردەكەوێ كە فاكتەری نەتەوەیی، بە بەراورد لەگەڵا فاكتەری ئایینی، فاكتەرە لاوازەكە بووە. ئەگەرچی سەركردایەتیی شۆڕشەكە گوزارشت لەهاوپەیمانییەكی ئایینی- نەتەوەیی دەكات، بەڵام لەسۆنگەی لاوازیی چینی بورژوازییەوە، رۆڵی سەركردە لیبراڵەكان كە ڕەچەڵەكی زۆربەیان دەچێتەوە سەر زەویدارو دەرەبەگە گەورەكانی دانیشتووی شارەكان، لەشۆڕشەكەدا وەك رۆڵێكی لاوەكی ماوەتەوە. سەركردایەتیی راستەقینە زۆرتر لەدەستی شێخە نەقشبەندییەكاندا بوو. هەر لەسەر دەستی ئەوانیش شۆڕشەكە بەرگێكی سوننەگەرای لەخۆیەوە پێچاو وای كرد كوردە عەلەوییەكان بەشداریی تێدا نەكەن، بگرە دژایەتیشی بكەن.
لە بزاڤی ئایینیەوە بەرەو بزاڤی نەتەوەیی
هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت خۆی لەخۆیدا فاكتەری نەتەوەیی ورووژاند. تا پێش هەڵوەشاندنەكە، دەوڵەت كوردو توركی بە «موسڵمان» دادەنا، بەڵام پاش هەڵوەشاندنەكە، دەوڵەت ناسنامەی توركبوونی بەهاووڵاتییەكانی بەخشی. ئەمە بەم مانایە دێت كە نەمانی خەلافەت هیچ پەیوەستێكی لەنێوان كوردو توركدا نەهێشتووە تا لەژێر ئاڵای یەك دەوڵەتدا بژین.
كورد پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، چووە سەر ئەو باوەڕەی كە لێرە بەدواوە ناتوانێ لەدەوڵەتێكی عەلمانیدا بژی، چونكە لەبیركردنەوەی ئەو كاتەی كورددا كوفرو عەلمانییەت یەكسانن بەیەكتری‌و موسڵمان نابێ سەر بۆ دەسەڵاتێكی نائایینی كەچ بكات.
لەناو گەلانی موسڵماندا، كورد تاكە گەلە بزوتنەوەی چەكداری بۆ گێڕانەوەی خەلافەت هەڵگیرساندووە. دوو راگەیاندنەكەی شێخ سەعیدی پیران گەوهەری شۆڕشەكە دەردەخەن. لەڕاگەیاندنی یەكەمدا جەخت كراوەتە سەر جیابوونەوە لەتوركیاو گێڕانەوەی خەلافەت. لەڕاگەیاندنی دووەمدا بانگەشە بۆ میر سەلیمی كوڕی سولتان عەبدولحەمیدی دووەم وەك پاشای كوردستان كراوە. هەردوو راگەیاندن ئەگەر بەشێوەیەكی بابەتیانە شی بكرێنەوە، ئیسلام‌و كوردایەتی پێكەوە گرێ دەدەن، بەڵام تای تەرازووی فاكتەری ئایینی لەتای كوردایەتییەكە قورسترە. تائێستا هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نییە كە میر سەلیم ئاگاداری ئەم جموجوڵەی كورد بووەو هیچ لەبارەی ئەوەوە نەزانراوەكە ئاخۆ لەم مەسەلەیەدا پرسی پێ كراوە یان نا، یاخود رەزامەندی نیشان داوە یان رەتی كردۆتەوە، بەڵام بەوەی كە لەو كاتەدا میر سەلیم لەسوریا ژیاوە، دەرفەتێك بۆ ئەوە پێكدێت كە رەنگە پەیوەندیی پێوە كرابێ.
جەرجیس فەتحوڵڵا لەو بڕوایەدایە كە شێخ سەعید خەلافەتی لەكوردایەتی بەلاوە گرنگتر بووەو لەم بۆچوونەدا پشت بەو بەڵگەیە دەبەستێ كە ئەگەر كوردایەتی بەلاوە گرنگتر بوایە، دەچوو شێخ عەبدولقادری نەهری یان یەكێك لەنەوەكانی میر بەدرخانی بۆ پاشایەتیی دەوڵەتی كوردستان كاندید دەكرد.
دیارە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا، كاریگەریی گەورەی لەسەر چارەنووسی كوردستانی باشوور بەجێ هێشت، چونكە راپەڕینی كوردی باكوور لەدژی ئەنقەرە بۆ گێڕانەوەی خەلافەت، لەسەرەنجامدا هەڵوێستی توركیای لەكێشەی ویلایەتی موسڵ لەق كرد. كاتێك كۆمیسیۆنی كۆمەڵەی گەلان دەستی بەمشتوماڵا كردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ كرد، نەیتوانی ئەوەی لەبەرچاو نەبێ كە ئەگەر كوردی باكوور هەوڵی جیابوونەوەیان لەتوركیا دابێ، بۆ دەبێ كوردی باشوور رادەستی توركیا بكرێن؟ سەرەنجام، مەسەلەكە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەو ئاراستەیە رۆیی كە كۆمەڵەی گەلان كوردستانی باشوور پێشكەش بەعیراق بكات نەك بەتوركیا.
لەباری سەرنجی مێژووەوە، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت كە فاكتەری سەرەكیی هاندانی كوردی باكوور بووە بۆ بەرپاكردنی شۆڕش لەدژی كەمالیستەكان، لەبەرەنجامی كۆتاییدا، كێرڤی كوردایەتیی بەرەو هەڵكشان بردو لەبزاڤێكی ئایینی- نەتەوەییەوە كردی بەبزاڤی دروست كردنی نەتەوە، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەمە تەنها پاش ئەوە هاتە ئاراوە كە شۆڕشەكە سەركوت كراو كورد لەتۆمارە فەرمییەكاندا وەك گرووپێكی جیاواز لەتورك نەمایەوە.
هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت خۆی لەخۆیدا فاكتەری نەتەوەیی ورووژاند. تا پێش هەڵوەشاندنەكە، دەوڵەت كوردو توركی بە «موسڵمان» دادەنا، بەڵام پاش هەڵوەشاندنەكە، دەوڵەت ناسنامەی توركبوونی بەهاووڵاتییەكانی بەخشی. ئەمە بەم مانایە دێت كە نەمانی خەلافەت هیچ پەیوەستێكی لەنێوان كوردو توركدا نەهێشتووە تا لەژێر ئاڵای یەك دەوڵەتدا بژین.
كورد پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، چووە سەر ئەو باوەڕەی كە لێرە بەدواوە ناتوانێ لەدەوڵەتێكی عەلمانیدا بژی، چونكە لەبیركردنەوەی ئەو كاتەی كورددا كوفرو عەلمانییەت یەكسانن بەیەكتری‌و موسڵمان نابێ سەر بۆ دەسەڵاتێكی نائایینی كەچ بكات.
لەناو گەلانی موسڵماندا، كورد تاكە گەلە بزوتنەوەی چەكداری بۆ گێڕانەوەی خەلافەت هەڵگیرساندووە. دوو راگەیاندنەكەی شێخ سەعیدی پیران گەوهەری شۆڕشەكە دەردەخەن. لەڕاگەیاندنی یەكەمدا جەخت كراوەتە سەر جیابوونەوە لەتوركیاو گێڕانەوەی خەلافەت. لەڕاگەیاندنی دووەمدا بانگەشە بۆ میر سەلیمی كوڕی سولتان عەبدولحەمیدی دووەم وەك پاشای كوردستان كراوە. هەردوو راگەیاندن ئەگەر بەشێوەیەكی بابەتیانە شی بكرێنەوە، ئیسلام‌و كوردایەتی پێكەوە گرێ دەدەن، بەڵام تای تەرازووی فاكتەری ئایینی لەتای كوردایەتییەكە قورسترە. تائێستا هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نییە كە میر سەلیم ئاگاداری ئەم جموجوڵەی كورد بووەو هیچ لەبارەی ئەوەوە نەزانراوەكە ئاخۆ لەم مەسەلەیەدا پرسی پێ كراوە یان نا، یاخود رەزامەندی نیشان داوە یان رەتی كردۆتەوە، بەڵام بەوەی كە لەو كاتەدا میر سەلیم لەسوریا ژیاوە، دەرفەتێك بۆ ئەوە پێكدێت كە رەنگە پەیوەندیی پێوە كرابێ.
جەرجیس فەتحوڵڵا لەو بڕوایەدایە كە شێخ سەعید خەلافەتی لەكوردایەتی بەلاوە گرنگتر بووەو لەم بۆچوونەدا پشت بەو بەڵگەیە دەبەستێ كە ئەگەر كوردایەتی بەلاوە گرنگتر بوایە، دەچوو شێخ عەبدولقادری نەهری یان یەكێك لەنەوەكانی میر بەدرخانی بۆ پاشایەتیی دەوڵەتی كوردستان كاندید دەكرد.
دیارە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا، كاریگەریی گەورەی لەسەر چارەنووسی كوردستانی باشوور بەجێ هێشت، چونكە راپەڕینی كوردی باكوور لەدژی ئەنقەرە بۆ گێڕانەوەی خەلافەت، لەسەرەنجامدا هەڵوێستی توركیای لەكێشەی ویلایەتی موسڵ لەق كرد. كاتێك كۆمیسیۆنی كۆمەڵەی گەلان دەستی بەمشتوماڵا كردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ كرد، نەیتوانی ئەوەی لەبەرچاو نەبێ كە ئەگەر كوردی باكوور هەوڵی جیابوونەوەیان لەتوركیا دابێ، بۆ دەبێ كوردی باشوور رادەستی توركیا بكرێن؟ سەرەنجام، مەسەلەكە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەو ئاراستەیە رۆیی كە كۆمەڵەی گەلان كوردستانی باشوور پێشكەش بەعیراق بكات نەك بەتوركیا.
لەباری سەرنجی مێژووەوە، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت كە فاكتەری سەرەكیی هاندانی كوردی باكوور بووە بۆ بەرپاكردنی شۆڕش لەدژی كەمالیستەكان، لەبەرەنجامی كۆتاییدا، كێرڤی كوردایەتیی بەرەو هەڵكشان بردو لەبزاڤێكی ئایینی- نەتەوەییەوە كردی بەبزاڤی دروست كردنی نەتەوە، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەمە تەنها پاش ئەوە هاتە ئاراوە كە شۆڕشەكە سەركوت كراو كورد لەتۆمارە فەرمییەكاندا وەك گرووپێكی جیاواز لەتورك نەمایەوە.
بزوتنەوەی خەلیفە لەهیندستان
هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا لەساڵی 1924، هەرایەكی زۆری لەناو موسڵمانانی هیندستان دروست كرد. موسڵمانانی هیندستان خۆیان بە بەشێكی جیهانی ئیسلام دەزانی‌و لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهاندا زۆر بەتەنگ ئەوەوە بوون كە دەوڵەتی عوسمانی بتوانێ خۆی لەبەردەم بەریتانیا‌و فەرەنساو روسیادا راگرێ. پاش تێكشكانی دەوڵەتی عوسمانی لەجەنگ‌و داگیركردنی ئیستانبوڵ لەلایەن هاوپەیمانەكانەوە، موسڵمانەكانی هیندستان لەساڵی 1919دا بۆ پشتیوانی كردن لەخەلافەت بزوتنەوەی خەلیفەیان دامەزراند.
دامەزراندنی بزوتنەوەی «خەلیفە» لەهیندستان، ئاماژەیەكی روونە بۆ ترسی موسڵمانانی هیندستان لەئەگەری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت. بۆیە كاتێك مستەفا كەمال لەئەناتۆلیا بزوتنەوەی بەرگری بەهاوكاریی كورد دەست پێكرد، موسڵمانانی هیندستان ئەم هەوڵەیان بەكارێكی مێژوویی دایە قەڵەم، بەتایبەتی كە گوتاری سیاسیی بزوتنەوەی كەمالیست لەو قۆناغەدا رووی لەوە بوو كە ئامانجەكەی بوژاندنەوەی خەلافەت‌و رزگاركردنی خەلیفەی دەستبەسەرە. سەركەوتنی مستەفا كەمال لەشەڕی سەقاریاو وەرگرتنەوەی ئیزمیر لەیۆنانییەكان لەساڵی 1921، ناوبانگێكی زۆری بۆ دروست كرد. لەم سۆنگەیەوە موسڵمانەكانی هیندستان وەك پاڵەوان سەیری مستەفا كەمالیان كردو ئۆمێدی ئەوەیان خواست كە بتوانێ سەروەری بۆ ئیسلام بگێڕێتەوە. لەهیندستان شیعەو سوننەكان هاوڕا بوون لەسەر ئەوەی كە تێكشكانی توركیا مەترسییە بۆ سەر ئیسلام وەك هێزێكی جیهانی.
بەڵام لەساڵی 1924دا موسڵمانانی هیندستان تووشی شۆك بوون، نەك هەر بەبیستنی هەواڵی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، بەڵكو هەروەها بەبیستنی ئەوەی كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەسەر دەستی ئەو كەسە هاتۆتە دی كە لەمەوبەر بەپاڵەوانیان زانیوە. لەسەر ئەم بنەمایەو لەپێداچوونەوەیەكی دراماتیكیدا، كەمالیزم بەجۆرێكی تر هەڵسەنگێنرا كە بزوتنەوەیەكە لەبری خزمەت كردنی ئیسلام، زیان بەئیسلام دەگەیەنێت.
گەیل میناولت وای بۆ دەچێ كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، بزوتنەوەی خەلیفەی داڕماندو وای لێ كرد واز لەبیروباوەڕە پان-ئیسلامیستییەكانی بێنێ‌‌و زۆرتر بەكاركردن بۆ دابینكردنی مافە سیاسییەكانی موسڵمانانی هیندستانەوە سەرقاڵا بێ.
هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا لەساڵی 1924، هەرایەكی زۆری لەناو موسڵمانانی هیندستان دروست كرد. موسڵمانانی هیندستان خۆیان بە بەشێكی جیهانی ئیسلام دەزانی‌و لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهاندا زۆر بەتەنگ ئەوەوە بوون كە دەوڵەتی عوسمانی بتوانێ خۆی لەبەردەم بەریتانیا‌و فەرەنساو روسیادا راگرێ. پاش تێكشكانی دەوڵەتی عوسمانی لەجەنگ‌و داگیركردنی ئیستانبوڵ لەلایەن هاوپەیمانەكانەوە، موسڵمانەكانی هیندستان لەساڵی 1919دا بۆ پشتیوانی كردن لەخەلافەت بزوتنەوەی خەلیفەیان دامەزراند.
دامەزراندنی بزوتنەوەی «خەلیفە» لەهیندستان، ئاماژەیەكی روونە بۆ ترسی موسڵمانانی هیندستان لەئەگەری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت. بۆیە كاتێك مستەفا كەمال لەئەناتۆلیا بزوتنەوەی بەرگری بەهاوكاریی كورد دەست پێكرد، موسڵمانانی هیندستان ئەم هەوڵەیان بەكارێكی مێژوویی دایە قەڵەم، بەتایبەتی كە گوتاری سیاسیی بزوتنەوەی كەمالیست لەو قۆناغەدا رووی لەوە بوو كە ئامانجەكەی بوژاندنەوەی خەلافەت‌و رزگاركردنی خەلیفەی دەستبەسەرە. سەركەوتنی مستەفا كەمال لەشەڕی سەقاریاو وەرگرتنەوەی ئیزمیر لەیۆنانییەكان لەساڵی 1921، ناوبانگێكی زۆری بۆ دروست كرد. لەم سۆنگەیەوە موسڵمانەكانی هیندستان وەك پاڵەوان سەیری مستەفا كەمالیان كردو ئۆمێدی ئەوەیان خواست كە بتوانێ سەروەری بۆ ئیسلام بگێڕێتەوە. لەهیندستان شیعەو سوننەكان هاوڕا بوون لەسەر ئەوەی كە تێكشكانی توركیا مەترسییە بۆ سەر ئیسلام وەك هێزێكی جیهانی.
بەڵام لەساڵی 1924دا موسڵمانانی هیندستان تووشی شۆك بوون، نەك هەر بەبیستنی هەواڵی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، بەڵكو هەروەها بەبیستنی ئەوەی كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەسەر دەستی ئەو كەسە هاتۆتە دی كە لەمەوبەر بەپاڵەوانیان زانیوە. لەسەر ئەم بنەمایەو لەپێداچوونەوەیەكی دراماتیكیدا، كەمالیزم بەجۆرێكی تر هەڵسەنگێنرا كە بزوتنەوەیەكە لەبری خزمەت كردنی ئیسلام، زیان بەئیسلام دەگەیەنێت.
گەیل میناولت وای بۆ دەچێ كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، بزوتنەوەی خەلیفەی داڕماندو وای لێ كرد واز لەبیروباوەڕە پان-ئیسلامیستییەكانی بێنێ‌‌و زۆرتر بەكاركردن بۆ دابینكردنی مافە سیاسییەكانی موسڵمانانی هیندستانەوە سەرقاڵا بێ.
تیۆریی ״نیشتمانی ئیسلامی״
لەبەرەنجامی كۆتاییدا، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت وای لەموسڵمانانی هیندستان كرد میانڕەوترو پرەگماتیتر‌و بەشێوەیەكی واقیعبینتر بیر بكەنەوە. هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت ساغی كردەوە كە دامەزراندنی یەك دەوڵەت بۆ موسڵمانانی جیهان شتێكە زۆرتر لەئەفسانە دەچێ.
ئەمە بەم مانایە دێ كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا، بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ موسڵمانانی هیندستانی هانداوە واز لەتیۆریی «یەك دەوڵەت بۆ موسڵمانانی جیهان» بێنن. ئەم بۆشاییە ئایدیۆلۆژییە چانسێكی باشتری بۆ دەركەوتنی تیۆریی دروست كردنی دەوڵەتی پاكستان وەك «نیشتمانێكی ئیسلامی» دابین كرد. لەم سۆنگەیەوە، چەند لەساڵی 1947 نزیك ببینەوە، چانسی تیۆریی «نیشتمانی ئیسلامی» بەهێزتر دەبێ‌‌و چانسی تیۆریی «یەك دەوڵەت بۆ هەموو موسڵمانانی جیهان» زۆرتر پاشەكشە دەكات. تەنانەت ئەبو ئەعلای مەودودی، یەكێك لەگەورەترین تیۆریسینەكانی ئەو كاتە، كە داوای دەكرد دەوڵەتێكی ئیسلامی لەرۆژئاوای هیندستانەوە تا مەغریب پێك بهێنرێت، وازی لەداواكەی هێناو پشتگیریی دامەزراندنی دەوڵەتی پاكستانی كرد.
بیركردنەوەی موسڵمانانی هیندستان بەپێچەوانەی بیركردنەوەی هەموو موسڵمانانەوە بوو. لەكاتێكدا هەموو موسڵمانان سەرقاڵی دروست كردنی «دەوڵەتی نەتەوەیی» خۆیان بوون، تەنها موسڵمانەكانی هیندستان بیریان لەدەوڵەتی خەلافەت دەكردەوە، ئەمەش لەگەڵا لۆژیكی مەسەلەكاندا نەدەگونجا. لەبەرەنجامی كۆتاییدا، ئەوانیش، لەژێر فشاری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت‌و بێ ئومێدبوون لەزیندووكردنەوەی، بەرەو جیابوونەوە لەهیندستان‌و دامەزراندنی پاكستان وەك نیشتمانێكی ئیسلامی هەنگاویان نا.
دوو ساڵ پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا، كۆنفرانسێك لەقاهیرە بۆ تاوتوێ كردنی قۆناغی پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت بەسترا. كۆنفرانس جەختی كردە سەر شەرعیەتی خەلافەت، بەڵام پاش مشتومڕێكی زۆر، كۆنفرانس بەو سەرەنجامە گەیشت كە دامەزراندنی خەلافەتێك بەهەمان مەرجەكانی سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی شتێكی نزیك لەمەحاڵە. تەنانەت محەمەد رەشید رەزاش، كە یەكێك لەلایەنگرە دڵسۆزەكانی پڕۆژەكە بوو، لەكۆنفرانسەكەدا وازی لەپڕۆژەكە هێناو شتێكی پێشنیار كرد كە نزیك بوو لەڤاتیكانی كاتۆلیكەكان. محەمەد ئیقبال، یەكێك لەبیرمەندە موسڵمانەكانی هیندستان، لەو گۆشەنیگایەوە بۆ مەسەلەكە چوو كە دابەشبوونی جیهانی ئیسلام بەسەر ژمارەیەكی زۆری یەكەی سیاسیدا، چانسێكی باش بۆ دامەزراندنی خەلافەت پێكناهێنێ. لەولاشەوە پاشای میسر فوئادی یەكەم وازی لەخۆكاندیدكردن هێناو هاشمییەكانی حیجازیش كە خۆیان لەهەموو كەس بەشایستەتر بۆ خەلافەت دەزانی، زۆری نەبرد پەشیمان بوونەوە. بەمجۆرە، لەساڵی 1926 بەدواوە، كەف‌وكوڵی دامەزراندنەوەی خەلافەت دامركایەوەو موسڵمانان بەكردەوە مەسەلەكەیان لەبیری خۆیان بردەوە.
لەبەرەنجامی كۆتاییدا، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت وای لەموسڵمانانی هیندستان كرد میانڕەوترو پرەگماتیتر‌و بەشێوەیەكی واقیعبینتر بیر بكەنەوە. هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت ساغی كردەوە كە دامەزراندنی یەك دەوڵەت بۆ موسڵمانانی جیهان شتێكە زۆرتر لەئەفسانە دەچێ.
ئەمە بەم مانایە دێ كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا، بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ موسڵمانانی هیندستانی هانداوە واز لەتیۆریی «یەك دەوڵەت بۆ موسڵمانانی جیهان» بێنن. ئەم بۆشاییە ئایدیۆلۆژییە چانسێكی باشتری بۆ دەركەوتنی تیۆریی دروست كردنی دەوڵەتی پاكستان وەك «نیشتمانێكی ئیسلامی» دابین كرد. لەم سۆنگەیەوە، چەند لەساڵی 1947 نزیك ببینەوە، چانسی تیۆریی «نیشتمانی ئیسلامی» بەهێزتر دەبێ‌‌و چانسی تیۆریی «یەك دەوڵەت بۆ هەموو موسڵمانانی جیهان» زۆرتر پاشەكشە دەكات. تەنانەت ئەبو ئەعلای مەودودی، یەكێك لەگەورەترین تیۆریسینەكانی ئەو كاتە، كە داوای دەكرد دەوڵەتێكی ئیسلامی لەرۆژئاوای هیندستانەوە تا مەغریب پێك بهێنرێت، وازی لەداواكەی هێناو پشتگیریی دامەزراندنی دەوڵەتی پاكستانی كرد.
بیركردنەوەی موسڵمانانی هیندستان بەپێچەوانەی بیركردنەوەی هەموو موسڵمانانەوە بوو. لەكاتێكدا هەموو موسڵمانان سەرقاڵی دروست كردنی «دەوڵەتی نەتەوەیی» خۆیان بوون، تەنها موسڵمانەكانی هیندستان بیریان لەدەوڵەتی خەلافەت دەكردەوە، ئەمەش لەگەڵا لۆژیكی مەسەلەكاندا نەدەگونجا. لەبەرەنجامی كۆتاییدا، ئەوانیش، لەژێر فشاری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت‌و بێ ئومێدبوون لەزیندووكردنەوەی، بەرەو جیابوونەوە لەهیندستان‌و دامەزراندنی پاكستان وەك نیشتمانێكی ئیسلامی هەنگاویان نا.
دوو ساڵ پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا، كۆنفرانسێك لەقاهیرە بۆ تاوتوێ كردنی قۆناغی پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت بەسترا. كۆنفرانس جەختی كردە سەر شەرعیەتی خەلافەت، بەڵام پاش مشتومڕێكی زۆر، كۆنفرانس بەو سەرەنجامە گەیشت كە دامەزراندنی خەلافەتێك بەهەمان مەرجەكانی سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی شتێكی نزیك لەمەحاڵە. تەنانەت محەمەد رەشید رەزاش، كە یەكێك لەلایەنگرە دڵسۆزەكانی پڕۆژەكە بوو، لەكۆنفرانسەكەدا وازی لەپڕۆژەكە هێناو شتێكی پێشنیار كرد كە نزیك بوو لەڤاتیكانی كاتۆلیكەكان. محەمەد ئیقبال، یەكێك لەبیرمەندە موسڵمانەكانی هیندستان، لەو گۆشەنیگایەوە بۆ مەسەلەكە چوو كە دابەشبوونی جیهانی ئیسلام بەسەر ژمارەیەكی زۆری یەكەی سیاسیدا، چانسێكی باش بۆ دامەزراندنی خەلافەت پێكناهێنێ. لەولاشەوە پاشای میسر فوئادی یەكەم وازی لەخۆكاندیدكردن هێناو هاشمییەكانی حیجازیش كە خۆیان لەهەموو كەس بەشایستەتر بۆ خەلافەت دەزانی، زۆری نەبرد پەشیمان بوونەوە. بەمجۆرە، لەساڵی 1926 بەدواوە، كەف‌وكوڵی دامەزراندنەوەی خەلافەت دامركایەوەو موسڵمانان بەكردەوە مەسەلەكەیان لەبیری خۆیان بردەوە.
كێشەی خەلافەت لەچیدایە؟
كێشەی خەلافەت لەوەدا نییە كە كەسێك بۆ پۆستەكە كاندید بكرێت، بەڵكو لەوەدایە كە پۆستەكە بەبێ بوونی یەك دەوڵەت بۆ هەموو موسڵمانەكان هیچ بەهایەكی نییە. نەبوونی كۆدەنگی لەسەر چۆنیەتی ملكەچبوونی یەكە سیاسییەكانی جیهانی ئیسلام بۆ یەك كەس گەورەترین تەگەرەی بەردەم دامەزراندنەوەی خەلافەتە.
ئەو مەرجانەی لەسەردەمی كۆیلەداری‌و دەرەبەگایەتیدا بۆ خەلیفە دانراون، لەسەردەمی سەرمایەداری‌و دەوڵەتی نەتەوەیی‌و شارستانێتیی پشت ئەستور بەپیشەسازی، شیاوی جێبەجێ كردن نین. بەپێی كتێبێك كە چاپی یەكەمی لەساڵی 1952دا دەرچووەو تا ساڵی 1976 حەوت جار لەقاهیرە چاپ كراوەتەوە، تەنها خەلافەتەكەی چوار خەلیفەكەی پاش پێغەمبەر محەمەد بەسیمبوڵ‌و نمونەی راستەقینەی خەلافەت دادەندرێت. موسڵمانەكان بەدرێژایی مێژوو مۆدێلێكی تۆكمەیان بۆ خەلافەت پێشكەش نەكردووە. تەنانەت لەخەلافەتی راشیدینیش كە تەمەنی لە30 ساڵا كەمترە، سیستمی سیاسیی پاشایەتی نییە، بەڵام ئەوەندەش بەلای ئەوەدا داناشكێنێ كە بتوانرێ رووخساری كۆماری پێ بدرێ. لەو سیستمەدا گەورەترین كێشە چۆنیەتی هەڵبژاردنی خەلیفەیە كە تێیدا نوێنەرە ناهەڵبژێردراوەكانی گەل نەك گەل، خەلیفە هەڵدەبژێرن. لەسەردەمی دووەم خەلیفەدا، ئەنجومەنێك كە نوێنەرایەتیی چینی باڵای كۆمەڵگای دەكرد، مافی هەڵبژاردنی خەلیفەی پێ سپێردراو هەر ئەو ئەنجومەنەش بوو كە سێیەم خەلیفەی هەڵبژارد.
لەسەردەمی تازەدا مەسەلەی خەلافەت زۆرتر وەك مەسەلەیەكی ئایدیۆلۆژی وایەو هەندێك لەحزبەكان، لەوانە حزبی تەحریری ئیسلامی، دامەزراندنی خەلافەتیان كردۆتە ئامانجی سەرەكیی خۆیان، بەڵام بەبێ ئەوەی مەرجەكانی خەلیفەو دەسەڵاتەكان‌و میكانیزمی هەڵبژاردنی دیاری بكەن. ئەمە بەم مانایە نییە كە بزوتنەوە ئیسلامییەكان لەگوتاری ئاشكرایاندا دەستبەردای بانگەشەكردن بوون بۆ ئامانجی گێڕانەوەی خەلافەت. ئەم مەسەلەیە هەمیشە وەك بەشێكی پرۆگرامی پەروەردەی حزبی ماوەتەوە، بەڵام بەكردەوە هیچ كات گێڕانەوەی خەلافەت ئامانجی راستەقینەی ئیسلامیزم نەبووە.
كێشەی خەلافەت لەوەدا نییە كە كەسێك بۆ پۆستەكە كاندید بكرێت، بەڵكو لەوەدایە كە پۆستەكە بەبێ بوونی یەك دەوڵەت بۆ هەموو موسڵمانەكان هیچ بەهایەكی نییە. نەبوونی كۆدەنگی لەسەر چۆنیەتی ملكەچبوونی یەكە سیاسییەكانی جیهانی ئیسلام بۆ یەك كەس گەورەترین تەگەرەی بەردەم دامەزراندنەوەی خەلافەتە.
ئەو مەرجانەی لەسەردەمی كۆیلەداری‌و دەرەبەگایەتیدا بۆ خەلیفە دانراون، لەسەردەمی سەرمایەداری‌و دەوڵەتی نەتەوەیی‌و شارستانێتیی پشت ئەستور بەپیشەسازی، شیاوی جێبەجێ كردن نین. بەپێی كتێبێك كە چاپی یەكەمی لەساڵی 1952دا دەرچووەو تا ساڵی 1976 حەوت جار لەقاهیرە چاپ كراوەتەوە، تەنها خەلافەتەكەی چوار خەلیفەكەی پاش پێغەمبەر محەمەد بەسیمبوڵ‌و نمونەی راستەقینەی خەلافەت دادەندرێت. موسڵمانەكان بەدرێژایی مێژوو مۆدێلێكی تۆكمەیان بۆ خەلافەت پێشكەش نەكردووە. تەنانەت لەخەلافەتی راشیدینیش كە تەمەنی لە30 ساڵا كەمترە، سیستمی سیاسیی پاشایەتی نییە، بەڵام ئەوەندەش بەلای ئەوەدا داناشكێنێ كە بتوانرێ رووخساری كۆماری پێ بدرێ. لەو سیستمەدا گەورەترین كێشە چۆنیەتی هەڵبژاردنی خەلیفەیە كە تێیدا نوێنەرە ناهەڵبژێردراوەكانی گەل نەك گەل، خەلیفە هەڵدەبژێرن. لەسەردەمی دووەم خەلیفەدا، ئەنجومەنێك كە نوێنەرایەتیی چینی باڵای كۆمەڵگای دەكرد، مافی هەڵبژاردنی خەلیفەی پێ سپێردراو هەر ئەو ئەنجومەنەش بوو كە سێیەم خەلیفەی هەڵبژارد.
لەسەردەمی تازەدا مەسەلەی خەلافەت زۆرتر وەك مەسەلەیەكی ئایدیۆلۆژی وایەو هەندێك لەحزبەكان، لەوانە حزبی تەحریری ئیسلامی، دامەزراندنی خەلافەتیان كردۆتە ئامانجی سەرەكیی خۆیان، بەڵام بەبێ ئەوەی مەرجەكانی خەلیفەو دەسەڵاتەكان‌و میكانیزمی هەڵبژاردنی دیاری بكەن. ئەمە بەم مانایە نییە كە بزوتنەوە ئیسلامییەكان لەگوتاری ئاشكرایاندا دەستبەردای بانگەشەكردن بوون بۆ ئامانجی گێڕانەوەی خەلافەت. ئەم مەسەلەیە هەمیشە وەك بەشێكی پرۆگرامی پەروەردەی حزبی ماوەتەوە، بەڵام بەكردەوە هیچ كات گێڕانەوەی خەلافەت ئامانجی راستەقینەی ئیسلامیزم نەبووە.
خەلافەتەكەی داعش؛ مۆدێلی دەوڵەتی جەنگ
لانیكەم لەدوو مۆدێلدا بەڕوونی دەردەكەوێ كە موسڵمانەكان كاریان بۆ گێڕانەوەی خەلافەت نەكردووە. لەهەر یەك لە(سعودیە و ئێران) دوو سیستمی ئیسلامی لەسەر بنەمای تێگەیشتنێكی قووڵا بۆ شێوەی پراكتیزەكردنی شەریعەت دامەزراون. ئەگەرچی لەهەردوو مۆدێلدا ئیسلام بەتەواوی بەسەر ژیانی گشتیدا زاڵە، بەڵام لەهیچ یەكێك لەم دوو وڵاتە پەیڕەوی لەسیستمی خەلافەت نەكردووە. لەكۆپییە سوننییەكەی ئیسلامدا، «پاشا» رۆڵی خەلیفە دەبینێ‌‌و لەكۆپییە شیعییەكەدا كە لەڕووی سیاسییەوە بەپێشكەوتووتر دادەندرێت، «رابەر» ئەو رۆڵە دەگێڕێ.
ئەمە بەم مانایە دێ كە راگەیاندنی خەلافەت لەموسڵ لەلایەن رێكخراوی داعش-ەوە هیچ بەهایەكی نییەو زۆر زەحمەتە بەوێستگەیەكی كاروانی خەلافەتیش دابندرێت. لەسەردەمی دەوڵەتی ئەمەوی بەدواوە، ئیسلام جگە لەوەی لەسایەی سیستمی خەلافەتدا تێكەڵا بەشارستانیەت بوو، هەنگاوی بۆ ئەوە هەڵهێنا كە ببێتە دیاردەیەكی جیهانی، لەكاتێكدا خەلافەتەكەی داعش لەمۆدێلی دەوڵەتی جەنگ بەولاوە هیچی تر نییە.
بەكردەوە، داعش خراپترین كاتی بۆ راگەیاندنی خەلافەت هەڵبژاردووە. هەرچەند هێشتا ئەو فاكتەرانە روون نین كە داعشیان هانداوە خەلافەت رابگەیەنێ، بەڵام گەڕانەوە بۆ ئەو سیستمەی كە موسڵمانەكان لەساڵی 1926 بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە دەستبەرداری بوون، بەڵگەی ئەوەیە كە داعش كەموكوڕییەكی گەورەی لەخوێندنەوەی مێژوودا هەیە. لەم هەلومەرجەی ئێستادا، داعش بۆ بەخشینی رەوایی بەپێگە ئایدیۆلۆژییەكانی، تەنانەت ناتوانێ لەناوبانگی خەلافەتیش سودمەند ببێ، بەتایبەتی كە خەلافەتەكەی داعش تێكەڵا بووە بەگۆڕینی شەبەنگی دیموگرافی، وەك لەكردەوەكانی جینۆسایدكردنی ئێزدییەكان‌و دەركردنی مەسیحییەكاندا دەبینرێ.
لانیكەم لەدوو مۆدێلدا بەڕوونی دەردەكەوێ كە موسڵمانەكان كاریان بۆ گێڕانەوەی خەلافەت نەكردووە. لەهەر یەك لە(سعودیە و ئێران) دوو سیستمی ئیسلامی لەسەر بنەمای تێگەیشتنێكی قووڵا بۆ شێوەی پراكتیزەكردنی شەریعەت دامەزراون. ئەگەرچی لەهەردوو مۆدێلدا ئیسلام بەتەواوی بەسەر ژیانی گشتیدا زاڵە، بەڵام لەهیچ یەكێك لەم دوو وڵاتە پەیڕەوی لەسیستمی خەلافەت نەكردووە. لەكۆپییە سوننییەكەی ئیسلامدا، «پاشا» رۆڵی خەلیفە دەبینێ‌‌و لەكۆپییە شیعییەكەدا كە لەڕووی سیاسییەوە بەپێشكەوتووتر دادەندرێت، «رابەر» ئەو رۆڵە دەگێڕێ.
ئەمە بەم مانایە دێ كە راگەیاندنی خەلافەت لەموسڵ لەلایەن رێكخراوی داعش-ەوە هیچ بەهایەكی نییەو زۆر زەحمەتە بەوێستگەیەكی كاروانی خەلافەتیش دابندرێت. لەسەردەمی دەوڵەتی ئەمەوی بەدواوە، ئیسلام جگە لەوەی لەسایەی سیستمی خەلافەتدا تێكەڵا بەشارستانیەت بوو، هەنگاوی بۆ ئەوە هەڵهێنا كە ببێتە دیاردەیەكی جیهانی، لەكاتێكدا خەلافەتەكەی داعش لەمۆدێلی دەوڵەتی جەنگ بەولاوە هیچی تر نییە.
بەكردەوە، داعش خراپترین كاتی بۆ راگەیاندنی خەلافەت هەڵبژاردووە. هەرچەند هێشتا ئەو فاكتەرانە روون نین كە داعشیان هانداوە خەلافەت رابگەیەنێ، بەڵام گەڕانەوە بۆ ئەو سیستمەی كە موسڵمانەكان لەساڵی 1926 بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە دەستبەرداری بوون، بەڵگەی ئەوەیە كە داعش كەموكوڕییەكی گەورەی لەخوێندنەوەی مێژوودا هەیە. لەم هەلومەرجەی ئێستادا، داعش بۆ بەخشینی رەوایی بەپێگە ئایدیۆلۆژییەكانی، تەنانەت ناتوانێ لەناوبانگی خەلافەتیش سودمەند ببێ، بەتایبەتی كە خەلافەتەكەی داعش تێكەڵا بووە بەگۆڕینی شەبەنگی دیموگرافی، وەك لەكردەوەكانی جینۆسایدكردنی ئێزدییەكان‌و دەركردنی مەسیحییەكاندا دەبینرێ.
پەراوێزەكان:
جرجيس فتح اللة، يقظة الكرد تأريخ سياسي 1900- 1925، دار آراس للطباعة والنشر، اربيل، 2002، ص 307.
Minault, Gail, “the khalifat Movement, Oxford Universty Press, 1982, pp. 203- 204.
الدكتور محمد ضياء الدين الريس، النظريات السياسية الاسلامية، الطبعة السابعة، مكتبة دار التراث، القاهرة، 1976، ص 173.
فه‌رید ئه‌سه‌سه‌د
له كوردستانی نوێ-وه
